Zobowiązania
Rzymska definicja zobowiązania
Obligatio est iuris vinculum, quo
necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura
- zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia
pewnej rzeczy, według praw naszego państwa
obligationum substantia non in eo consistit,
ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis
obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum – istota
zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub służebność naszą,
lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub
wykonania
Pierwsza
definicja przypomina o wiązaniu – obligatio
- niewypłacalnych dłużników, później zastąpione przez więzy prawne i
odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są zobowiązania od praw
rzeczowych – adekwatnie – praw względnych i bezwzględnych (erga omnes). Prawo obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio
władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika o rzecz lub
świadczenie. Są one chronione actiones in
personam gdy domagamy się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.
Pojęcie zobowiązania, wierzytelność, dług i
odpowiedzialność
Zobowiązanie ® stosunek prawny między dwiema
stronami (wierzycielem – creditor, a
dłużnikiem – debitor), z których
pierwszy domaga się określonego świadczenia od drugiej – zobowiązanej do jej
wykonania. Podmiotami są wierzyciel i dłużnik, przedmiotem – świadczenie, prawo
podmiotowe przysługujące wierzycielowi – wierzytelność,
na dłużniku ciąży dług, za co ponosi
odpowiedzialność.
Odpowiedzialność za niewykonanie długu
pierwotnie oznaczała możność uwięzienia dłużnika, później podlegało
zaspokojeniu z jego majątku (lub majątku poręczyciela. Pierwotnie dług ciążył
na dłużniku, odpowiedzialność na poręczycielu, dopiero później odpowiedzialność
przyjął na siebie dłużnik (jako swój poręczyciel) – pierwotnie na podstawie
osobnej czynności prawnej, później związano odpowiedzialność z mocy prawa z
długiem.
W prawie
klasycznym zobowiązania naturalne nie pociągały za sobą odpowiedzialności
dłużnika.
Świadczenie
Świadczenie
mogło polegać na:
-
dare –
przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej,
-
facere
– obowiązku wykonania (lub nie wykonania – non
facere) pewnych czynności,
-
praestare
– spełnienia dowolnego rodzaju świadczeń, także odszkodowawczych.
Dla ważności
zobowiązania świadczenie musiało spełniać określone warunki:
-
musiało być dostatecznie wyraźnie określone,
-
nie mogło być zabronione przez prawo lub
sprzeczne z dobrymi obyczajami,
-
musiało być obiektywnie możliwe do wykonania impossibilium nulla obligatio,
-
musiało mieć wartość pieniężną (możliwą do
oszacowania – konsekwencja kondemnacji pieniężnej).
Źródła zobowiązań
Pierwotnie brak
pojęcia zobowiązania jako stosunku prawnego, pewne czynności niedozwolone lub
dozwolone pociągały za sobą odpowiedzialność osobistą umożliwiającą skrępowanie
– obligare. Czynności niedozwolone
poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego, dopiero później dopuszczono zawarcie
między stronami porozumienia – pactum
– co do zapłaty grzywny.
Istotniejsze były czynności dozwolone:
-
nexum -
pożyczki pieniężne ®
dłużnicy (nexi) w razie nie zwrócenia
pożyczki mogli być natychmiast związani. Miała ona na celu poddanie
pożyczkobiorcy pod władzę pożyczkodawcy, później nacisk przeniesiono na dług,
odpowiedzialność osobista następowała dopiero w chwili niewykonania długu.
Podobnie zaczęto traktować grzywnę wynikające z czynność i niedozwolonej jako
świadczenie dłużne.
-
sponsio
– powstawało przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanej
formie, początkowo jako forma przejęcia odpowiedzialności za cudze, potem
własne czynności prawne, wreszcie świadczenie długu i w razie niedopełnienia
tego obowiązku – odpowiedzialność. Wykształca się w ten sposób idealny węzeł
prawny, łączący wierzyciela i dłużnika. Odstępowano od odpowiedzialności
osobistej, fizycznej dłużnika, w stronę odpowiedzialności majątkowej,
Późniejsze
źródła zobowiązań:
-
mutuum
– nieformalna pożyczka,
-
stipulatio
– kontrakt słowny,
-
expensilatio
– kontrakt literalny,
-
fiducia
– kontrakt powiernictwa,
-
depositum
– kontrakt przechowania,
-
commodatum
– kontrakt użyczenia,
-
pignus
– kontrakt zastawu,
-
emptio-venditio
– kupno sprzedaż,
-
locatio-conductio
- najem,
-
societas
- spółka,
-
mandatum
- zlecenie.
Zobowiązania kontraktowe i deliktowe
W prawie
klasycznym Gaius w swych Instytucjach wymienia kontrakty i delikty; później
dodano variae causarum figurae –
różne rodzaje przyczyn.
Kontrakty – to umowne kontrakty uznane
przez prawo cywilne i na tej podstawie zaskarżalne, później dołączono do nich
umowy (pacta),
Delikty – czyny bezprawne, niedozwolone
– zobowiązujące do zapłaty grzywny.
Variae
causarum figurae – inne przyczyny powstania zobowiązań, nie z
kontraktów ani deliktów (sprawowanie opieki, prowadzenie cudzych spraw bez
zlecenia), w prawie justyniańskim te ostatnie dzielą się na:
-
quasi ex
contractu (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do kontraktów,
adekwatnie quasi ex delicto)
-
quasi ex
delicto;
istniejące obok ex contractu i ex delicto.
Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące
Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące
- (najczęściej stricti iuris -
wykonywalne dosłownie z brzmieniem umowy) – tylko jedna strona jest dłużnikiem
i jedna wierzycielem (kontrakt pożyczki).
Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące -
(najczęściej bonae fidei -
podyktowane dobrą wiarą) – obie strony są zarazem wierzycielem i dłużnikiem
(kupno-sprzedaż). Te, których ta dwustronność wynika z samego prawa zwane są
doskonałymi – synallagmatyczne.
Odróżnić od nich należy niedoskonałe – dwustronność wynika z okoliczności
faktycznych (depozyt – deponent jest wierzycielem, depozytariusz – dłużnikiem,
jeśli jednak w czasie depozytu poniesie jakieś koszty związane z tym depozytem,
to może domagać się ich zwrotu u deponenta). Depozyt daje wierzycielowi skargę actio directa (actio depositi directa),
dłużnikowi z depozytu, na podstawie roszczenia wzajemnego actio contraria (actio depositi contraria).
Podział ten nie
dotyczy podziału czynności prawnych na jedno i dwustronne (w zależności czy do
powstania czynności wystarczy oświadczenie jednej lub dwóch stron).
Zobowiązania naturalne
Z zobowiązań
naturalnych (niezupełnych), w przeciwieństwie do cywilnych, dłużnik nie ponosił
odpowiedzialności, nie były one zaskarżalne. Wykonanie (przez pomyłkę lub
dobrowolnie) świadczenia wynikającego z długu nie podlegało jednak zwrotowi,
wierzycielowi przysługiwało jego zatrzymanie soluti retentio. Zobowiązania naturalne mogły w poszczególnych
rodzajach zobowiązań być wzmocnione zastawem, poręką, mogło podlegać nowacji;
wierzytelność naturalna mogła podlegać potrąceniu. Są to:
-
właściwe zobowiązania naturalne – od chwili
powstania – zobowiązania niewolnika, który nie mógł zobowiązywać się cywilnie,
zobowiązania członków rodziny alieni iuris
między sobą lub z pater familias, Senatus Consulta Macedonianum I w. n.e. zakazało udzielania pożyczek synom
pozostającym pod władzą ojcowską – stały się one zobowiązaniami naturalnymi,
kontrakt zawarty przez niedojrzałego sui
iuris bez potwierdzenia opiekuna z wyłączeniem kontraktów czyniących go
dłużnikiem;
-
zobowiązania początkowo zaskarżalne, dopiero z
czasem stawały się naturalne: przez capitis
deminutio gasły długi cywilne, małoletni (minor XXV annis) otrzymał od pretora in integrum restitutio – jego dług cywilny stawał się naturalny.
Wielość podmiotów zobowiązania
W zobowiązaniu
uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało
zobowiązania: podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały
podziałowi (jeśli były podzielne) w myśl zasady: nomina ipso iure divisa – wierzytelności dzielą się z mocy samego
prawa.
Zobowiązania podzielne
Zobowiązanie
jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne – da się spełnić częściowo bez
uszczerbku dla swej istoty lub wartości (zapłacenie 100 sesterców – „w
ratach”). W innym wypadku jest niepodzielne (np. wydanie sprzedanego niewolnika
– dare jeśli rzecz była niepodzielna;
świadczenia polegające na facere –
wybudowanie domu). Kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego
– solidarność bierna; przy kilku wierzycielach nie powstawała właściwa
solidarność czynna. W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności
dzieliły się ipso iure jeśli nie było
umowy co do solidarności.
Zobowiązania solidarne
Solidarność
(czynna – kilku wierzycieli, bierna – dłużników) w zobowiązaniach – każdy z
dłużników odpowiadał za cały dług – adekwatnie wierzycielom przysługiwała cała
wierzytelność, spłacony dług przez jednego – wygaszał zobowiązanie, a jemu
przysługiwało prawo regresu.
Odróżnić należy
od wierzyciela solidarnego wierzyciela akcesoryjnego, a od dłużnika solidarnego
– poręczyciela.
Zobowiązania
solidarne powstawały na podstawie czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli –
przy stypulacji, kontraktach banae fidei
i pożyczce mutuum – przez nieformalne
oświadczenie woli – umowę, rozporządzenie ostatniej woli zobowiązujące
współdziedziców do wypłaty legatu) lub z mocy prawa (wspólne popełnienie
deliktu, quasi deliktu; w przypadku niepodzielności świadczenia – wykonanie
przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku
wierzycieli i cały dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w
stosunku do pozostałych).
Wygaśnięcie
zobowiązania solidarnego:
-
wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie
przez jednego wierzyciela całego długu istnieje jedno świadczenie una res vertitur,
-
umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego – acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku
do jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) – nie miały
wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,
-
wskutek litis
contestatio - w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania, w
prawie justyniańskim dopiero po wykonaniu świadczenia; w solidarności czynnej
pozostawiono zasady prawa klasycznego – skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do
skarżenia pozostałym wierzycielom;
Prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych
Dłużnik
spełniający całe świadczenie mógł domagać się zwrotu od współdłużników części
ich długu, tak samo współwierzyciele mogli domagać się swoich części od
wierzyciela, który przejął całe świadczenie – prawo regresu. Wynikało to z
wewnętrznego stosunku prawnego łączącego współwierzycieli lub współdłużników.
Istniała też możliwość roszczenia z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez
zlecenia (negotiorum gestio). Prawo
justyniańskie uznało prawo regresu jako składnik zobowiązania solidarnego.
Zobowiązania kumulatywne
Kumulatywność
oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno,
kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności
deliktowej, odpowiedzialność odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność
solidarną, kara pieniężna którą dochodzono skargami penalnymi dotykała każdego
z osobna ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi (actio poenalis) w stosunku do każdego.
Zmiana wierzyciela i dłużnika
Zmiana podmiotu
zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia
zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy
zawieraniu zobowiązań, kto ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później
nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady – przeniesienie wierzytelności cesja –
brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej, istniała
pośrednia forma – nowacja i delegacja.
Cesja
Przelanie
wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela – cedenta na drugą osobę –
cesjonariusza na podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika.
Pierwotnie
stosowano pośrednią formę – nowację – stypulacyjne umorzenie dotychczasowej
wierzytelności i tworzenie nowej na rzecz drugiej osoby, to jednak uzależnione
było od zgody dłużnika, nie dawało to zabezpieczenia wierzyciela oraz wygasały
zarzuty dłużnika przysługujące mu w stosunku do pierwotnego wierzyciela.
Później istniała możliwość ustanowienia zastępcy procesowego (procurator) w procesie formułkowym,
który miał ściągnąć wierzytelność na własny rachunek, aż do litis contesttio mógł zostać pozbawiony
wierzytelności.
W prawie
cesarskim nadano osobie kupującej spadek od dziedzica prawo ściągnięcia
wierzytelności z tego spadku za pomocą actiones
utiles. W prawie poklasycznym i justyniańskim rozszerzono to na osoby które
kupiły wierzytelności, otrzymały je w posagu lub darowiźnie.
Umowa cesyjne
była abstrakcyjna – nieistotna dla jej ważności była causa - przyczyna jej zawarcia. Sytuacja prawa cesjonariusza była
taka jak pierwotnego wierzyciela, nie zmieniała się też sytuacja dłużnika,
przysługiwały im te same prawa i zabezpieczenia i skargi co poprzednio. W
przypadku kupna sprzedaży wierzytelności cedent odpowiadał tylko nomen verum esse - za istnienie
wierzytelności, a nie za nomen bonum esse - jej ściągalność.
Podmioty i przedmiot zobowiązania Genus i species w zobowiązaniach
Podmiotami
zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).
Przedmiotami zobowiązania były rzeczy oznaczone indywidualnie– in specie lub gatunkowo – in genere. Zaginięcie rzeczy określonej
jako species powodowało wygaśnięcie
zobowiązania ze względu na niemożliwość wykonania zobowiązania impossibilium nulla obligatio. Rzecz
oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną (tej samej ilości, gatunku,
wagi).
Species perit ei cui debitur – rzecz
indywidualnie oznaczona ginie na niekorzyść wierzyciela.
Genus perire non censetur – uważa się,
że gatunek nie ginie.
Odsetki, anatocyzm, lichwa
W przypadku
świadczenia rzeczami oznaczonymi gatunkowo a w szczególności pieniądzu obok
świadczenia głównego mógł istnieć obowiązek świadczenia ubocznego – odsetek usurae
- wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy obliczane stosunkowo do wysokości
sumy i długości czasu, płacone w jednostkach tego samego rodzaju co kapitał;
wysokość wynikała z ustawy lub umowy.
Lichwa – pobieranie wysokich odsetek
umownych od pożyczonego kapitału; stopa procentowa zmieniała się; LXIIT – max 8,33% miesięcznie (100 %
rocznie); Lex Genucia De Feneratione z
342 p.n.e. zakaz stosowania odsetek – mało skuteczny; koniec republiki – 12%
rocznie (poza pożyczkami morskimi – nieograniczonymi).
Zakazane było
pobierania odsetek od odsetek – anatocyzm;
od III w. n.e. nie należały się odsetki ponad wysokość kapitału.
Zobowiązania przemienne (alternatywne)
Dłużnik
zobowiązany był do kilku świadczeń, ale spełnienie jednego zwalniało go z
zobowiązania (kilka świadczeń in obligare,
jedno in solutione (świadczenie
niewolnika X lub Y, jeśli jeden wypełni, świadczenie gaśnie). Wybór przedmiotu
świadczenia mógł być uregulowany umownie lub rozporządzeniem ostatniej woli
(przy legatach). Jeśli nie było to uregulowane – wybierał dłużnik, jeśli jedno
świadczenie po powstaniu zobowiązania stałoby się niewykonalne, to drugie było
zobowiązujące.
Rola pieniądza –
zobowiązania quasi i deliktowe i sytuacja kondemnacji pieniężnej; litis contestatio w procesie zmieniało
świadczenie niepieniężne w pieniężne.
Upoważnienie przemienne facultas alternativa
Zobowiązanie
obejmowało jedno świadczenie, jednak dłużnik mógł zastąpić to świadczenie innym
– jedno in obligatio, kilka możliwych
in solutione. Wierzyciel zastawniczy
który utracił przedmiot zastawu na rzecz osoby trzeciej, mógł ją pozwać o zwrot
rzeczy. Osoba ta zobowiązana do zwrotu rzeczy mogła jednak zapłacić
wierzycielowi równowartość długu zabezpieczonego zastawem. W przypadku facultas alternativa w razie
niezawinionej przez dłużnika niemożności wykonania świadczenia zobowiązanie
wygasało (por zobowiązanie przemienne).
Wykonanie zobowiązania
Wykonanie
zobowiązania polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia – solutio - zależnie od rodzaju świadczenia (dare, facere). Za zgodą
wierzyciela dłużnik mógł wykonać inne świadczenie niż to przewidziane w
zobowiązaniu, z tym samym skutkiem, było to datio
in solutum – świadczenie w miejsce wypełnienia. Mimo, że zobowiązanie było
stosunkiem łączącym konkretne osoby, dług mogła wykonać osoba trzecia w
zastępstwie za dłużnika (nawet bez jego wiedzy), chyba, że zastrzeżona była
osoba (sławny artysta).
Świadczenie
musiało być wykonane bezpośrednio do rąk wierzyciela lub wyjątkowo do adstipulatora lub solutionis gratia adiectus. Adstipulator
– akcesoryjny wierzyciel, mający prawie identyczną sytuację do wierzyciela
głównego, spełnienie świadczenia do jego rąk było równoważne, mógł on też
skarżyć a nawet ważnie zwolnić z długu. Jego wierzytelność nie była
samodzielna, a świadczenie odbierał dla wierzyciela głównego, którego zwykle
był mandatariuszem.
Adiectus solutionis gratia – mógł ważnie
przyjąć świadczenie, nie miał prawa skargi, nie był też wierzycielem. Nie mógł
być jednak dowolnie odwołany z uwagi na stypulację, w której dłużnik mógł oddać
dług w jego ręce.
W razie nieobecności wierzyciela lub niechęci przyjęcia
długu od dłużnika, pozwalała mu na złożenie świadczenia do depozytu w kasie
zakładu publicznego lub świątyni – publice
deponere.
Miejsce
wykonania świadczenia oznaczone było zwykle w umowie, jeśli nie to było nim
miejsce gdzie mogła być wniesiona skarga (najczęściej miejsce zamieszkania
dłużnika). Termin jeśli nie był oznaczony porozumieniem stron, to wierzyciel z
chwilą powstania zobowiązania mógł żądać jego wykonania. Istniał wymóg dania
odpowiedniego czasu np. na wybudowanie domu – przy facere. Wyznaczony termin
pozbawiał wierzyciela wcześniejszego domagania się świadczenia (diei adiectio pro reo est, non pro
stipulatore – termin wykonania zobowiązania następuje w interesie
dłużnika). Niekiedy termin ustanowiony był w interesie obu stron, czasem –
wierzyciela – 10 letnie alimenty w rocznych ratach, ewentualna ugoda wymagała
zatwierdzenia pretora.
Przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania; Dolus i culpa
Niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela,
którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, jeśli istniał związek przyczynowy
między jego działaniem a szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo – custodia – do szczególnego
strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.
Wina jako podstawa odpowiedzialności dłużnika
Wina culpa – w znaczeniu obszerniejszym –
umyślne działanie lub zaniechanie dłużnik mające na celu naruszenie interesów
wierzyciela – dolus; albo niedbalstwo
którego skutki powinien przewidzieć – culpa
w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna – zależna od
staranności wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu – dolus semper praestatur – za dolus
zawsze się odpowiada.
W węższym
znaczeniu – culpa dzieliła się na:
-
culpa lata
® duże
niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej
przez ludzi,
-
culpa
levis ®
lekka wina,
-
culpa
levis in abstracto (ideał pater
familias) ®
zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i zapobiegliwego –
mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału,
-
culpa
levis in concreto ® zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we
własnych interesach.
Zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika
Odpowiedzialność
zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego oraz zasad:
-
dolus
semper praestatur – za dolus
zawsze się odpowiada,
-
magna
culpa dolus est – zrównanie w prawie justyniańskim odpowiedzialności za culpa lata; początkowo odpowiadało się
za culpa in faciendo (za zaniechanie
nie odpowiadał) – przy kontraktach stricti
iuris o dare; w bonae fidei –
odwrotnie,
-
zasada utilitatis
(korzyści) – strona odnosząca korzyść odpowiada za dolus i wszelką winę, strona przeciwna tylko za dolus (późn. culpa lata), odpowiedzialność za pozostałe zależała od rodzaju
stosunku obligacyjnego.
Odpowiedzialność za siłę wyższą (Vis Maior) i przypadek losowy
Nie odpowiadał
dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła powodująca szkodę,
której nie można się oprzeć) lub przypadkiem losowym casus fortuitus (nieprzewidywalny skutek, ale nie siły wyższej –
odpowiedzialność obiektywna – w przypadkach custodia
®
zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).
Custodia
Custodia z mocy samego prawa spoczywała
na komodatariuszu, osobach przyjmujących rzeczy w opiekę za opłatą – natuae – właściciele statków, caupones – właściciele domów zajezdnych,
stabularii – właściciele stajen, horrearii – właściciele magazynów; osoby
mające wykonać dzieł z dostarczonego im materiału – krawcy, folusznicy).
Dłużnik mógł też dobrowolnie zobowiązać się do custodia w drodze umowy.
W prawie
justyniańskim odpowiedzialność traci obiektywny charakter, jest rodzajem
szczególnej staranności – jej brak jest traktowany jak wina dłużnika – culpa in custodiendo.
Szkoda i odszkodowanie
Szkoda – uszczerbek w majątku
wierzyciela powstały przez niewykonanie zobowiązania lub deliktu (quasi delictu) dłużnika. Pociągała za
sobą obowiązek zapłaty odszkodowania (w
przypadku deliktu także grzywny). W zobowiązaniach dopiero niewykonanie
lub złe wykonanie rodziło zobowiązanie odszkodowana, w deliktach od początku
istniało zobowiązanie do odszkodowania i grzywny – były jego źródłem. Dłużnik
powinien wykonać zobowiązanie lub przywrócić stan sprzed szkody – restytucja
naturalna (dopiero w prawie poklasycznym w postępowaniu extra ordinem, we wcześniejszym postępowaniu formułkowym
obowiązywała zasada kondemnacji pieniężnej) lub zapłacić odszkodowanie
pieniężne.
Ustalanie wysokości odszkodowania
Wysokość
odszkodowania wynikającego z niewykonania umowy była ustalana umownie między
stronami, w razie braku porozumienia – sądowe ustalanie odszkodowania – w
procesie przez sędziego. Mogła to być stypulacja karna (stipulatio poenae) – zobowiązanie dłużnika do zapłacenia kary –
stypulacja warunkowa (szczególnie w zobowiązaniach facere lub non facere).
Zasady
sędziowskiego przyznawania odszkodowania:
-
skargi stricti
iuris – w przypadku oznaczonej kwoty – zasądzał na jej zapłacenie; jeśli
chodziło o rzecz - przeciętną sprzedajną
wartość (ile była warta) rzeczy w chwili litis
contestatio,
-
actiones
in factum – res certa – obiektywna wartość rzeczy (verum pretium), jednak w chwili wydania wyroku (ile będzie warta),
-
actiones
bonae fidei – subiektywna ocena z pozycji wierzyciela (mogła przekraczać verum pretium z uwagi na wartość jaką
przedstawiała dla wierzyciela – niewolnik mający być członkiem zespołu
teatralnego), wysokość szkody na dzień wydania wyroku a nie litis contestatio.
-
formuła in
quod interest – różnica między stanem majątku który by istniał w razie
prawidłowego wykonania zobowiązania, a stanem faktycznym.
Prawo
justyniańskie – w zobowiązaniach ściśle określonych (certa quantitas vel natura) odszkodowanie nie mogło przekraczać
podwójnej wartości świadczenia.
Damnum
emergens i lucrum cessans. In quod interest
Zgodnie z
formułą in quod interest – przy
ustalaniu odszkodowania sędzia brał pod uwagę: damnum emergens – rzeczywistą stratę majątkowa poniesiona przez
wierzyciela oraz lucrum cessans –
utracone przewidywane zyski, natomiast nie pretium
affectionis – przywiązanie do rzeczy. Podlegały odszkodowaniu tylko szkody
bezpośrednio związanie z niewykonaniem świadczenia; czasem dochodziła też
szkoda dalsza szczególnie przy dolus
dłużnika (np. zatajenia wad fizycznych rzeczy).
Zwłoka dłużnika (Mora)
Zwłoka – mora – dłużnika jeśli we właściwym
czasie z własnej winy nie wykonuje świadczenia, wierzyciela jeśli nie przyjmuje
świadczenia należycie mu zaofiarowanego.
Mora debitoris – dług stał się już
wymagalny, a wierzycielowi przysługiwała skarga nie podlegająca ekscepcji
dłużnika - pacti de non petendo. W
razie braku terminu – wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zapłaty - interpellatio, gdy był oznaczony –
zasada dies interpellat pro homine, a
także długi pochodzące z deliktu (np. kradzieży – fur semper moram facere videtur – złodzieja zawsze uważa się za
znajdującego się w zwłoce). Nie „interpellowano” gdy nie znano miejsca pobytu
dłużnika lub spadek nie objęty przez
dziedzica – mora ex re; pozostałe przypadki
– mora ex persona. Trzecia przesłanka
zwłoki – wina dłużnika – brak „usprawiedliwienia”.
Dłużnik w zwłoce
odpowiadał za wszelki przypadek (np. niezawinioną utratę rzeczy). Przy negotia bonae fidei – musiał płacić
odsetki, świadczyć owoce za czas zwłoki, wynagrodzić szkody wierzyciela
wynikające ze zwłoki. W kontraktach stricti
iuris – miał tylko ewentualny obowiązek do świadczenia owoców ale dopiero
od litis contestatio.
Zwłoka wierzyciela
Mora creditoris – nieprzyjęcie bez
słusznej przyczyny świadczenia; skutki:
-
dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus i culpa lata – duże niedbalstwo, nie ponosi odpowiedzialności za culpa levis; pierwotnie dłużnik mógł
nawet zniszczyć rzecz, później wymagano jej sprzedaży z zachowaniem ceny dla
wierzyciela lub oddania do depozytu.
-
wierzyciel zobowiązany do zwrotu wydatków
poniesionych przez dłużnika w celu utrzymania rzeczy.
Umowy i kontrakty
Umowa ® najdawniejsze i najczęstsze źródło kontraktów – zgodne
oświadczenia woli dwóch stron dla zawarcia zobowiązania, a także innych skutków
prawnych. Istniała możliwość jednostronnego przyrzeczenia – pollicitatio –dla pobożnych celów lub
interesu publicznego.
Kontrakt ® umowa zawierająca zobowiązania stron będąca ważnym
zobowiązaniem tylko wtedy, gdy prawo cywilne, pretorskie lub cesarskie nadaje
jej moc prawną – wyposaża w zaskarżalność.
Pojęcie i rodzaje kontraktów
Kontrakty contractus – umowy uznane przez prawo,
prawnie zobowiązujące, zaskarżalne na podstawie czynnika rodzącego to
zobowiązanie: causa civiles – res, verba, litterae, consensus – wedle
czego dzielą się na:
-
Kontrakty
realne – causa civilis powodującą zaskarżalność
umowy było wręczenia rzeczy (a nie porozumienie stron – które nie rodziło
zobowiązania, a było tylko nieformalną umową o zawarcie kontraktu);
-
Kontrakty
werbalne – powstałe
poprzez wypowiedzenie określonych prawem słów, w oznaczony sposób;
-
Kontrakty
literalne – powstałe
w określonej prawem formie pisemnej;
-
Kontrakty
konsensualne – powstałe
poprzez porozumienie stron consensus
(powstały najpóźniej, ograniczone do 4 kontraktów: kupno - sprzedaż, najem,
spółka, zlecenie).
Kontrakty dzielą
się też na kontrakty jedno- i dwustronne oraz kontrakty stricti iuris i bonae fidei.
Rzymski system kontraktowy
Kontrakty
(biorące swój początek w prawie klasycznym) zostały rozszerzone w prawie
justyniańskim o Kontrakty nienazwane (contractus innominati).
Umowy o świadczenie wzajemne, nie podlegające pod przepisane prawem formy nie
były zaskarżalne. Zaskarżalność nabywały przez wykonanie zobowiązania przez
jedną ze stron, co dawało jej prawo domagania się świadczenia wzajemnego. Nuda pacta – kontrakty nagie – nie
podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność – pacta vestitia – umowy „ubrane” (były to
pacta praetoria – zaskarżalność
nadana przez prawo pretorskie, pacta
legitima – przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta – umowy
dodane – przez jurysprudencję).
Kontrakty
nienazwane i pacta vestitia
rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były
umowami nieformalnymi – nuda pacta.
Zobowiązania stricti iuris – zaskarżalne actiones stricti iuris – ściśle według
litery umowy, niezależnie od zasad słuszności, były to kontrakty werbalne i
literalne oraz kontrakt pożyczki, pozostałe były kontraktami bonae fidei – zobowiązania dobrej wiary.
Wysokość świadczenia zmienna, w sporze decydował o nim sędzia. Zobowiązanie to
było zawsze incerta (intentio formułki – incerta). Zasady dotyczące zobowiązań dobrej wiary: istotny wpływ
na decyzję sędziego miał dolus
strony, exceptio doli należało z mocy prawa do zobowiązania i formułki, można do
nich dołączać umowy dodatkowe; zasady winy, staranności, odszkodowania i zwłoki
tyczyły się głównie tego rodzaju zobowiązań.
Kontrakty realne
Rodzaje
kontraktów realnych:
-
Kontrakt pożyczki
mutuum, pożyczkobiorca stawał się
właścicielem rzeczy, w odróżnieniu od pozostałych był kontraktem stricti iuris,
-
Kontrakt powiernictwa (fiducia)®
nabywca stawał się właścicielem powierniczym,
-
Kontrakt użyczenia (commodatum) ® dawał tylko dzierżenie,
-
Kontrakt przechowania (depositum)
®
dawał tylko dzierżenie,
-
Kontrakt zastawu
ręcznego (pignus)
®
uzyskiwał jedynie posiadanie rzeczy.
Do ich
zaistnienia obok porozumienia stron potrzebne było wręczenia rzeczy, co było
właściwym momentem zaistnienia kontraktu.
Kontrakty werbalne
Kontrakty
uzyskujące zaskarżalność poprzez verbis
– wypowiedzenie określonych prawem formułek słownych: Stypulacja, dotis
dictio oraz iusiurandum liberti.
Kontrakty literalne
Expensilatio – wpis dokonany w księdze
przychodów i rozchodów wierzyciela wyszedł z użycia w IV w. n.e.(cesarstwo) – (transcriptio kupna-sprzedaży –
wierzytelności bonae fidei na
wierzytelność literalną - stricti iuris); prawo klasyczne – przy nowacji:
zmiany zobowiązania na literalne, zmiany osoby dłużnika - delegacja,
Pisemne skrypty
dłużne – chirographa i syngrapha, oparte na praktyce –
stosowane na prowincji.
Kontrakty konsensualne
Umowy uznawane i
zaskarżalne na podstawie samego porozumienia consensus, nie wymagały spełnienia innych warunków (wręczenia
rzeczy, formułki słownej itp.) ograniczone do 4 rodzajów kontraktów (bonae fidei):
-
kupna-sprzedaży emptio venditio,
-
najmu locatio
conductio,
-
zlecenia mandatum,
-
spółki societas.
Rozwój nastąpił
wraz z rozwojem handlu – wolny obrót rzeczami, uznane najpóźniej ok.100 r.
p.n.e.
Kontrakty nienazwane (contractus innominati)
®
umowy nie mieszczące się w ramach określonych kontraktów, nie dają się
zakwalifikować do sztywnych kontraktów stricti
iuris, a także do mniej formalnych kontraktów realnych i konsensualnych – bonae fidei;, ani też do pacta vestitia (uzyskały zaskarżalność
przez prawo pretorskie) – nie były zaskarżalne, można było się ubiegać o zwrot świadczenia (condictio ob rem dati) w
razie nie wykonania świadczenia wzajemnego. Z czasem mnożyły się wyjątki –
zaskarżalność o świadczenie wzajemne uzyskały za pomocą actio in factum (dekret pretora) (kontrakty: umowy estymatoryjnej i
zamiany – kontrakty bezimienne). W prawie justyniańskim kontraktami
bezimiennymi były te, w których jeden z kontrahentów wykonał jednostronnie
świadczenie i mógł skarżyć o wzajemne actio
in factum.
Kontrakt pożyczki
Było to przeniesienie własności (przez tradycję,
wierzyciel musiał być jej właścicielem by kontrakt był ważny) rzeczy zamiennej
z zastrzeżeniem zwrotu (zamiennika np. pieniędzy, dłużnik musiał mieć zdolność
do czynności prawnych) w oznaczonym terminie lub na żądanie. Przedmiotem
pożyczki mogły być tylko rzeczy oznaczone gatunkowo – zamienne. Odsetki musiały
być uregulowane odrębnym zobowiązaniem – stypulacja odsetek. Była kontraktem
jednostronnie zobowiązującym. Specjalnie uregulowane były dwa rodzaje pożyczki:
– filii familias pozostającym pod władzą
ojca – rodzące jedynie zobowiązanie naturalne filii familias (nie pociągające go do odpowiedzialności)
– pożyczka
morska.
Pożyczka morska
Udzielana
właścicielowi statku dla importu, później także dla eksportu i naprawy statku.
Dłużnik zobowiązany był do jej zwrotu i odsetek (nie wymagających specjalnej
umowy – wystarczyła nieformalna) pod warunkiem przybycia statku do miejsca
przeznaczenia (warunek zawieszający). Określano trasę żeglugi, wierzyciel
ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy dłużnika. W prawie
klasycznym nie limitowano wysokości odsetek, ces. Justynian określił je na
max.12 % rocznie.
Kontrakt powiernictwa (fiducia)
Kontrakt
przechowania obok kontraktu użyczenia i zastawu ręcznego wykształciły się z
kontraktu powiernictwa fiducia –
przeniesienie własności na inną osobę z zastrzeżeniem zwrotu w określonych
okolicznościach. W prawie majątkowym istniały dwa rodzaje:
-
fiducia
cum creditore contracta (przewłaszczenie dla zabezpieczenia zobowiązania);
-
fiducia
cum amico contracta – zawarta z przyjacielem,
obie za pomocą
mancypacji lub in iure cessio, w
interesie nabywcy zawierano fiducię
(przeniesienie własności dla umożliwienia używania rzeczy). Później nie
przenoszono własności, a jedynie posiadanie lub dzierżenie rzeczy.
Z biegiem czasu fiducia przekształciła
się w kontrakty przechowania depozytu i zastawu ręcznego chronione pretorskimi actiones in factum, później także
skargami bonae fidei.
Kontrakt przechowania (depositum)
®
(dwustronny, niedoskonały) realny zawierany między deponentem (posiadacz) i
depozytariuszem (przechowawca, dzierżyciel) celem bezpłatnego przechowania
rzeczy ruchomej zwracanej na każde żądanie. Depozytariuszem miał za zadanie
przechować rzecz i oddać ją na każde żądanie z ew. owocami; nie miał żadnych
korzyści, odpowiadał tylko za dolus i
culpa lata. Przywłaszczając sobie
rzecz popełniał kradzież furtum rei,
używając – kradzież używania furtum usus.
Deponentowi przysługiwała actio depositi
directa będąca actio famosa
(powodująca infamię), musiał zwrócić koszty utrzymania rzeczy, szkody i straty.
Depozytariuszowi przysługiwała actio
depositi contraria (ew. actio in
factum).
Szczególne rodzaje depozytu
Obok zwyczajnego
kontraktu przechowania:
-
depozyt
konieczny (depositum necessarium) –
zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy rzecz jest oddawana w
przechowanie z przymusu osobie przypadkowej – ew. skarga deponenta opiewała na
podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza,
-
depozyt
sekwestrowy (depositum sequestre)
– kilka osób oddawało rzecz o którą toczyły spór res litigosa, przechowujący (sekwestr – posiadał rzecz i korzystał
z ochrony posesoryjnej) oddawał rzecz temu kto wygrał spór,
-
depozyt
nieprawidłowy (depositum irregulare)
– przechowanie rzeczy zamiennych (oznaczonych gatunkowo) z używaniem i
przeniesieniem własności, podobny do pożyczki (różnice: pożyczka dochodziła do
skutku w interesie odbiorcy, depozyt nieprawidłowy ® deponenta; pożyczka kontraktem stricti iuris, depozyt nieprawidłowy –
kontraktem bonae fidei; w depozycie
nieprawidłowym odsetki ustanawiane zwykłą umową pactum).
Kontrakt użyczenia (commodatum)
Oddanie w bezpłatne
używanie rzeczy (niezużywalnej) przez komodanta – komodatariuszowi, z
obowiązkiem oddania tej samej rzeczy (in
specie) w oznaczonym czasie. Rzeczy zużywalne – tylko przy zastrzeżeniu ich
niezużycia. Kontrakt użyczenia był dwustronnie obowiązującym, niedoskonałym,
dawał jedynie dzierżenie rzeczy. Zwrot musiał nastąpić w oznaczonym terminie
lub po spełnieniu celu użyczenia rzeczy. Zawieranie kontraktu w interesie
komodatariusza nakładało na niego odpowiedzialność za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, oraz zobowiązanie do custodia. Komodantowi przysługiwała actio commodati directa (o zwrot rzeczy,
ew. odszkodowanie). Komodatariuszowi przysługiwał zwrot kosztów poniesionych,
nie związane z normalną eksploatacją (np. konserwacja) oraz szkód. Komodatariuszowi
miał prawo retencji – zatrzymania rzeczy do czasu zwrócenia kosztów, miał
skargę – actio commodati contraria.
Precarium
Podobne do
użyczenia – bezpłatne oddanie rzeczy ruchomej, nieruchomej lub prawa w używanie
(najczęściej ziemi) z możliwością odwołania w każdej chwili. Przeciwko
wadliwemu prekarzyście przysługiwał interdictio
de precario, natomiast prekarzysta wobec osób trzecich chroniony był
posesoryjnie. W prawie klasycznym był to stosunek faktyczny, niekontraktowy,
można go w każdej chwili odwołać, przeciwnie do komodatu. Zmiana nastąpiła za
dominatu – kontrakt; w prawie justyniańskim – jeden z kontraktów nienazwanych.
Kontrakt zastawu ręcznego (pignus)
Kontrakt zastawu
ręcznego pignus– realny, dłużnik
(zastawca) oddawał pewną rzecz wierzycielowi (zastawnikowi) w posiadanie (bez
używania) z zastrzeżeniem oddania jej w razie spłacenia długu. Zastawnik
posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej, czas posiadania (do
zasiedzenia) biegł jednak na korzyść zastawcy mimo, że nie posiadał rzeczy.
Zastawnik musiał utrzymać rzecz w należytym stanie, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto + custodia. Używanie bez
zgody zastawcy było furtum usus.
Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia
directa, obowiązany był do zwrotu kosztów i pokrycia szkód. Zastawca
odpowiadał za dolus i wszelką culpę, bo odnosił korzyść z zastawu
uzyskując kredyt. Zastawnikowi przysługiwało actio pigneraticia contraria.
Dla wzmocnienia
zabezpieczenia wprowadzono poza posiadaniem:
-
pactum
vendendi – nieformalna umowa o sprzedaż, umożliwienie sprzedaży w razie
niezapłacenia długu,
-
lex
commissoria klauzula przepadku – przepadek rzeczy w razie niezapłacenia
długu (zakazana w IV w.n.e. przez cesarza Konstantyna,
-
pactum
antichreticum – upoważnienie do używania rzeczy i pobierania pożytków
zaliczanych na poczet odsetek, później samego kapitału długu.
Pignus dawał wierzycielowi rzeczowe
ograniczone prawo zastawu na rzeczy dłużnika.
Stypulacja (stipulatio)
Forma –
zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanych słowach. Najczęściej
o spondeo – przyrzeczenie, później
inne słowa: promittis, dabis, facies
– mogące być wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co
rozszerzyło stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji,
prawo justyniańskie wprowadzając cautio
– pisemne zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie
klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu
zobowiązaniu – uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do: zawarcia
zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo
stypulacja mogła się odnosić do oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie klasycznym
także działanie i zaniechanie.
Ochrona
stypulacji następującymi skargami (stricti iuris):
-
condictio
certae pecuniae – jeżeli chodziło o sumę pieniędzy,
-
condictio
certa rei – zwana w pr. poklasycznym triticaria
– pszeniczna.
-
actio ex
stipulatu – jeżeli chodziło o facere
lub non facere.
W prawie
klasycznym złagodzono charakter stricti
iuris przez dołączenie clausula doli,
w przypadku dolus dłużnika sędzia
mógł zmienić sentencję wyroku zgodnie z zasadami słuszności. Jako kontrakt abstrakcyjny
nie zależała od causa z jakiej została zawarta. Gdy dłużnik (przyszły)
zobowiązał się do oddania pieniędzy, których jednak nie dostał i tak musiał je
zwrócić. W takim przypadku (stypulacja pozostawała ważna jako sine causa)
jednak pretor udzielał exceptio doli
gdy wierzyciel skarżył o zapłatę.
Zastosowania stypulacji
Najczęściej o spondeo – przyrzeczenie, później inne
słowa: promittis, dabis, facies –
mogące być wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło
stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji, prawo
justyniańskie wprowadzając cautio –
pisemne zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie
klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu
zobowiązaniu – uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do: zawarcia
zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio;
nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja mogła się odnosić do oznaczonej
sumy (pecunia certa), potem do
określonej rzeczy, w prawie klasycznym także działanie i zaniechanie.
Dotis dictio – ustanowienie posagu tylko
przez ascendentów (wstępnych) przyszłej żony lub ją samą lub jej dłużnik;
przyrzeczenie posagu przyszłemu mężowi, bez zachowania formy pytania i
odpowiedzi.
Iusiurandum liberti – (iusiurandum – jedyna przysięga)
zobowiązanie wyzwoleńca do świadczenia pewnej liczby dni pracy swemu dawnemu
panu, przed wyzwoleniem składał jedynie sakralną przysięgę.
Chirographa i syngrapha (zobowiązania literalne)
Pisemne skrypty
dłużne: chirographum – zobowiązanie
pisemne podpisane przez jedną stronę – dłużnika; syngraphae – spisana i podpisana przez dwie strony, pozostawiające
sobie egzemplarz umowy. Jako forma pisemna właściwa dla państw hellenistycznych
stopniowo wchodziła do praktyki rzymskiej opartej na stypulacji – ustnej,
opartej na zaufaniu – fides Romana. Za dominatu – biurokratyzacja
stała się pożywką dla rozwoju pisemnych form.
Kontrakt sprzedaży
Kupno-sprzedaż emptio venditio – w drodze mancypacji
lub tradycji. Pierwotnie – z ręki do ręki, nie rodził zobowiązania; gdy handel
się ożywił – kredytowe formy sprzedaży wymogły powstanie zobowiązań początkowo
nieformalnych – oparte na zaufaniu fides
(np. sprzedaż przyszłych zbiorów). Mogły być wzmocnione stypulacją lub
literalnie. Spory rozstrzygano prawdopodobnie polubownie, jednak szczególnie w
handlu zagranicznym to nie wystarczało. Ok. 100 r. p.n.e. pretor nadał
zaskarżalność kontraktom w stosunkach z peregrynami – actiones bona fidei –
kupno sprzedaż stało się kontraktem konsensualnym.
Treść:
sprzedawca (venditor) zobowiązał się
zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu (emptor), który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt ten był kontraktem
synallagmatycznym – obie strony były jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem
(sprzedawca miał actio venditi,
kupujący actio empti). Consensus nie
wymagał dodatkowych form, towar i cenę regulowały dodatkowe przepisy.
Towar i cena w kontrakcie sprzedaży (Emptio spei – emptio rei speratae)
Towar ® wszelkie rzeczy materialne i prawa majątkowe nie
wyłączone z obrotu, także cudze, przyszłe – kupno rzeczy spodziewanej emptio rei speratae (plony) – z
warunkiem zawieszającym – ważny gdy rzecz zaistniała, w odróżnieniu od emptio spei – kupna nadziei (losu
loteryjnego) ważna od razu – charakter umowy losowej - aleatoryjnej.
Cena ® wyrażona w pieniądzu, wystarczająco określona (certum pretium), mogła ją określić
osoba trzecia wskazana w kontrakcie (ale nie strony). Musiała być oznaczona na
serio, a nie np. symbolicznie za 1 sesterca. Pierwotnie nie było regulacji ceny
w stosunku do faktycznej wartości towaru, Dioklecjan wydał taryfę maksymalnej
ceny towaru i usług 301 r. n.e. naruszenie zagrożone karą – szybko wyszła z
użycia; w prawie justyniańskim wprowadzono inst. pokrzywdzenia ponad połowę
wartości – laesio enormis –
sprzedawca, za zgodą sędziego mógł oddając cenę odebrać rzecz (rozwiązać
kontrakt), o ile kupujący nie dopłacił mu różnicy ceny odpowiadającej wartości
gruntu, nie przysługiwało to kupującemu, który przepłacił.
Obowiązki stron w kontrakcie sprzedaży
Sprzedawca
musiał wydać rzecz kupującemu (facere a
nie dare), odpowiadał też z tytułu
ewikcji (wady prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne
posiadanie (a nie własność) jednak będąc właścicielem (najczęstszy przypadek)
przenosił własność na kupującego, z zachowaniem formuł (np. mancypacji dla res mancipi).
Kupujący
zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać rzecz. Świadczenie
powinno być wykonanie równocześnie. Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko
skardze przysługiwało mu exceptio mercis
non traditae (zarzut niewydania
towaru); gdy nie płacił mimo otrzymania towaru, musiał zapłacić odsetki zwłoki;
prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też właścicielem
rzeczy. W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie własność do chwili
zapłaty ceny.
Obie strony
odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, zobowiązane też były do najwyższej staranności
(custodia), jako że odnosiły korzyść
z kontraktu.
Periculum emptoris – ryzyko kupującego,
zaginięcie sprzedanej rzeczy, indywidualnie oznaczonej, u sprzedawcy bez jego
winy pociągało odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna mimo że
nie otrzymał rzeczy.
Odpowiedzialność za wady prawne - ewikcja
Rękojmia
sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata posiadania rzeczy kupionej sądownie
na rzecz właściciela lub posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej
(użytkowania, zastawu). Nie odpowiadał jeżeli kupujący przegrał spór z
właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo jeśli prawo to powstało po wydaniu
rzeczy kupującemu. Wyłączono odpowiedzialność jeśli kupujący ponosił winę za
powstanie ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał
zasiedzenie, niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie było
odpowiedzialności jeśli kupujący wiedział, że kupuje rzecz osoby trzeciej lub
gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzialność z ewikcji pactum de non praestanda evictione. Rozwój historyczny ewikcji:
-
prawo najdawniejsze – przy mancypacji actio auctoritas, przy tradycji
zawierano stypulację o spokojne posiadanie, w razie ewikcji kupujący skarżył o
odszkodowanie pojedynczej wartości rzeczy,
-
kupno konsensualne – stipulatio duplae – podwójna wartość rzeczy w razie ewikcji,
-
zawieranie stypulacji uważano za obowiązek
sprzedawcy, kupujący mógł domagać się jego spełnienia za pomocą actio empti (skargi kupującego).
Prawo klasyczne
uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą w kontrakcie sprzedaży,
dodatkowo stosowano stipulatio duplae
szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.
Odpowiedzialność i rękojmia sprzedawcy za wady fizyczne
®
stopniowy rozwój, odrębne uregulowania ogólne i edykty edylów kurulnych w
odniesieniu do kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach. Regulowane
przez:
-
prawo cywilne – odpowiedzialność za zapewnienia
i obietnice dicta et promissa lub
zatajone wady – dolus
-
edykty – dotyczyły handlu niewolnikami i
zwierzętami – wymóg ujawnienia określonych wad (wymienionych w edykcie).
Możliwe skargi:
-
actio
redhibitoria – w razie ujawnienia się wad – o rozwiązanie kontraktu i zwrot
ceny (za zwrotem rzeczy), w razie ujawnienia się wad przysługiwała sprzedającemu
6 miesięcy od transakcji,
-
actio
quanto minoris – o obniżenie ceny – przysługiwała rok od zawarcia
kontraktu,
W prawie
justyniańskim rozszerzono ww. prawa na inne rzeczy, a także o wady nieznane
sprzedającemu (wady ukryte) ponieważ uznano, że sprzedający powinien znać wady
sprzedawanej rzeczy.
Umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży
Zmiana lub
uzupełnienie kontraktu kupna-sprzedaży umowami dodatkowymi pacta adiecta:
-
lex
commissoria – klauzula przepadku, możliwość rozwiązania kontraktu jeśli kupujący
nie zapłaci ceny do określonego terminu,
-
in diem
addictio - zastrzeżenie lepszej oferty, możność odstąpienia od kontraktu
gdy znajdzie się lepszy oferent w określonym czasie,
-
pactum
displicentiae – sprzedaż na próbę, kupujący do określonego czasu mógł
wycofać się z kontraktu uznając, że towar mu nie odpowiada,
-
pactum de
retrovendendo – prawo odsprzedaży, możliwość do pewnego czasu zażądania
przez sprzedającego odsprzedania mu rzeczy,
-
pactum de
retroemendo – prawo odkupu, możliwość do pewnego czasu zażądania przez
kupującego odkupienia od niego rzeczy,
-
pactum
protimeseos – prawo pierwokupu, zastrzeżenie dla sprzedawcy pierwokupu
rzeczy (wymóg powiadomienia go o sprzedaży – kiedykolwiek)
Pojęcie i rodzaje najmu - Locatio conductio
Rodzaje kontraktów najmu:
-
kontrakt najmu rzeczy - locatio conductio rei
-
Kontrakt
najmu usług - locatio conductio operarum
-
Kontrakt
najmu dzieła - locatio conductio operis
Strony: locator
– oddający w najem rzecz, usługi, dający materiał (locat) na wykonanie dzieła, strona przeciwna – conductor. Najem był umową
synallagmatyczną – zobowiązująco-uprawniającą. Pierwotnie dotyczyły najmu
niewolników i zwierząt, potem mieszkań, dzierżawa ziemi, usług i dzieła. Ok.
100 r. p.n.e. istnieją analogiczne do kupna sprzedaży skargi bonae fidei – actio locati i actio conducti.
Rozwiązanie kontraktu najmu, jeśli nie było oznaczonego
czasu, mogło nastąpić w dowolnym momencie przez wycofanie się każdej ze stron
(nie było wypowiedzenia), w razie terminu potrzebne było porozumienie stron. Jednostronne
rozwiązanie – najemca gdy nie dostał rzeczy lub rzecz nie nadawała się do
używania z winy wynajmującego; wynajmujący jeśli najemca nie płacił czynszu
przez dwa lata, pogarszał rzecz. Śmierć jednej ze stron nie powodowała
rozwiązania kontraktu najmu.
kontrakt najmu rzeczy - locatio conductio rei
Kontrakt
konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej indywidualnie
rzeczy do używania w zamian za czynsz – merces,
pensio i zobowiązanie zwrotu w
określonym terminie. Nie mogły to być rzeczy wyłączone z obrotu lub zużywalne.
Nie rozróżniano najmu od dzierżawy – rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich
pobierania. Co do czynszu obowiązywały takie same zasady jak przy kontrakcie
kupna sprzedaży, dodatkowo przy dzierżawie istniała możliwość uiszczania
czynszu w naturze.
Wynajmujący
zobowiązany był do: umożliwienia używania rzeczy (jej należyte utrzymanie do
czasu wręczenia); przekazać rzecz najemcy; ponosił koszty utrzymania rzeczy w
należytym stanie; odpowiadał z tytułu ewikcji i za wady fizyczne (podobnie w
prawie justyniańskim za wady ukryte); zwrotu kosztów koniecznych lub
pożytecznych; odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, szkody najemcy liczono damnum emergens i lucrum cessans przeciw wynajmującemu najemcy przysługiwało actio conducti.
Najemca miał
płacić czynsz, o ile mógł używać rzecz jeśli tylko niemożność nie była jego
winą; zaginięcie rzeczy przez przypadek lub vis
maior niezależne od najemcy wygaszały konieczność płacenia czynszu;
dzierżawca mógł żądać obniżenia czynszu w razie obniżenia zbiorów wskutek siły
wyższej, musiał wyrównać to w okresie urodzajów; czynsz miał być płacony z dołu
postnumerando, chyba że umówiono się
inaczej – z góry praenumerando. Miał konserwować rzecz, oddać ją w należytym
stanie w ew. przyrostem, odpowiadał za dolus,
culpa lata i culpa levis in abstracto. Przeciwko najemcy
wynajmującemu przysługiwało actio locati.
Istniało prawo zastawu wynajmującego na rzeczach najemcy, w prawie
justyniańskim – hipoteka ustawowa.
Najemca był
jedynie dzierżycielem rzeczy, wynajmującemu zachowywał posiadanie ad interdicta.
Najem – dzierżawa – podnajem
Najem ® kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a
najemcą, o oddanie określonej indywidualnie rzeczy do używania w zamian za
czynsz – merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w określonym terminie.
Najem ® kontrakt kupna-sprzedaży: najemcy przysługiwała
wierzytelność o umożliwienie używania rzeczy (pr. względne), w przypadku
sprzedania rzeczy przez wynajmującego, najemca musiał „oddać” rzecz kupującemu,
mógł domagać się z kontraktu najmu odszkodowania od wynajmującego.
Podnajem ® oddanie rzeczy wynajętej w używanie osobie trzeciej za
wynagrodzeniem, co nie zmieniało sytuacji
pierwotnego (pierwszego) najemcy wobec pierwotnego wynajmującego.
Dzierżawa ® istniała możliwość uiszczania
czynszu w naturze; dzierżawa nie dawała animus.
Czym różni się dzierżenie od dzierżawy, dzierżyciel od
dzierżawcy? Każdy dzierżawca jest dzierżycielem, ale nie każdy dzierżyciel jest
dzierżawcą. Dzierżawca włada rzeczą na podstawie dzierżenia, dzierżyciel –
także na podstawie innych umów.
Kontrakt najmu usług - locatio conductio operarum
®
pracujący locator zobowiązywał się
wykonać dla conductor(a) pewne usługi
w zamian za wynagrodzenie pieniężne pensio.
Konieczne było zgodne porozumienie stron i oznaczenia płacy. Przedmiotem najmu
usług mogły być tylko proste prace niewykwalifikowane. Locator miał starannie wykonywać prace, nie odpowiadał za jej rezultat
(umowa starannego dzieła), terminowo, osobiście – nie mógł wyręczyć się innym; conductor miał płacić (z dołu). Ten
rodzaj pracy nie miał dużego znaczenia w niewolniczym państwie rzymskim –
większość prac wykonywali niewolnicy.
Kontrakt najmu dzieła - locatio conductio operis
®
przyjmujący zamówienie conductor
zobowiązywał się wykonać dzieło locatorowi,
w zamian za wynagrodzenie. Dzieła: budowa domu, uszycie ubrania, przewóz
materiału (przewóz morski lex Rhodia de
iactu). Z reguły zamawiający dostarczał materiał (locat) dlatego zwał się locatorem.
Jeśli materiał dostarczał wykonawca – conductor,
taką umowę kwalifikowali prawnicy jako kupno-sprzedaż. W kontrakcie najmu
dzieła świadczeniem był rezultat pracy (umowa rezultatu).
Wykonującego
obowiązywał termin i określony sposób wykonania (mógł wykonać go osobiści, ale nie musiał, chyba,
że kontrakt to precyzował- sławny malarz); odpowiadał on za dolus, wszelką winę i za ryzyko utraty
materiału i dzieła do chwili przekazania zleceniodawcy. Nie odpowiadał za
przypadek wynikający z wady materiału lub winy locatora; locatorowi
przysługiwała actio locati przeciwko conductorowi. Zamawiający miał odebrać
dzieło i zapłacić wynagrodzenie, musiał zachować najwyższą staranność w
stosunku do conductora, któremu
przysługiwała actio conducti
przeciwko locatorowi.
Umowa najmu dzieła (o przewóz morski) - Lex Rhodia de iactu
Przewoźnik
odpowiadał za winę – wynagrodzenie szkód utraty i uszkodzenia przewożonego
towaru, pasażer dodatkowo mógł się zabezpieczyć przez umowę (receptum) dodatkowej dbałości
przewoźnika na zasadzie custodia za
powierzone rzeczy. Za szkody wyrządzone przez personel właściciel odpowiadał z quasi ex delicto. Dodatkowe zasady –
wykształcone na Morzy Śródziemnym (od ośrodka na wyspie Rodos) nazwa lex Rhodia de iactu – ustawa Rodyjska o
zrzucie morskim, gdy kapitan podczas burzy dla ratowania statku i części towaru
musiał wyrzucić (iactus) jego część,
powstała stąd szkoda rozkładała się proporcjonalnie między wszystkich
korzystających na tym – skarga poszkodowanych przeciw właścicielowi statku - actio locati i właściciela actio
conducti przeciwko korzystającym o pokrycie części szkód.
Kontrakt - zlecenie
Mandatum –
konsensualny, zleceniodawca mandant zleca wykonanie oznaczonych czynność
zleceniobiorcy mandatariuszowi, który zobowiązuje się do bezpłatnego ich
wykonania. Od pryncypatu dozwolono na
honorarium nie uważanego za zapłatę. Czynności mogły być czynnościami prawnymi
lub faktycznymi; kompleksowe lub konkretne; musiały przedstawiać konkretną
wartość dającą się oszacować, nie mogły być bezprawne lub niezgodne z dobrymi
obyczajami. Zleceniobiorca mógł działać w interesie zleceniodawcy, ale
dodatkowo także i osoby trzeciej i swoim, miał wykonać zlecenie w całości
ściśle wedle wskazówek, niekoniecznie osobiście (jeśli za zgodą mandanta,
mandatariusz odpowiadał tylko za sumienny wybór – culpa on eligendo wina w wyborze); powinien zdać rachunek ze
zlecenia i oddać wszelkie korzyści z niego uzyskane, odpowiadał za dolus i wszelką winę (w prawie justyniańskim), w prawie klasycznym
tylko za dolus i culpa lata. Skarga przeciwko zleceniobiorcy actio mandati była infamująca -
actio famosa. Zleceniodawca
zobowiązany był odebrać wykonane prawidłowo zlecenie, przejąć zobowiązania
wynikające z jego realizacji, zwrócić mandatariuszowi koszty poniesione w
dobrej wierze i wynagrodzić szkody i straty mandatariusza związane ze
zleceniem, nie wynikające z przypadku lub siły wyższej. Zobowiązanie wygasało
przez jego wykonanie lub upływ terminu, a także jednostronnie przez
zleceniodawcę lub zrzeczenie zleceniobiorcy, albo śmierć jednej ze stron.
Zlecenie kredytowe
Specjalne
rodzaje kontraktu zlecenia: prowadzenia procesu, często między dłużnikami
solidarnymi lub dłużnikiem głównym a poręczycielem (skarga ze zlecenia służyła
do realizacji roszczeń z tytułu regresu), mandat kredytowy (zlecenie
kredytowe)– polecenie zleceniodawcy wypłacenia pieniędzy osobie trzeciej przez
zleceniobiorcę, w razie niemożności odzyskania pieniędzy zleceniodawca mógł być
zaskarżony actio mandati o jej zwrot
+ spodziewane zyski; zleceniodawca pełnił funkcję poręczyciela. Mandat
kredytowy był jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności.
Kontrakt spółki
Konsensualny
kontrakt – dwie lub kilka osób (wspólnicy socii)
zobowiązały się do wniesienia wkładu majątkowego celem osiągnięcia wspólnego
dozwolonego celu gospodarczego. Elementy kontraktu spółki: consensus (dopiero w
pr. just. wymagano wyraźnego objawu woli zawiązania spółki animus contrahendae societatis), wkład (aport) (majątkowy, praca,
rzeczy), dozwolony cel spółki, uzgodnienie udziału w zyskach i stratach (brak
uzgodnień – równy) niedopuszczalna: udziału jednej strony jedynie w stratach
bez zysków – societa leonina spółka
lwia. Spółka opierała się na wzajemnym (personalnym) zaufaniu wspólników,
dlatego nie osoby nie mogły odstąpić swych udziałów obcej osobie.
W dawnym prawie
istniała consortium, inna forma, gdy
po śmierci pater familias jego
dziedzice sui heredes pozostawali w
wspólności majątkowej mieli prawa do całego majątku a czynności dotyczyły
całego majątku (nie była to współwłasność), później mogli ją ustanowić między
braćmi lub przyjaciółmi. Spółka konsensualna powstała ok. 200 r.p.n.e. przejęła
ideę równości członków, podział zysków i strat; ok. 100 r.p.n.e. wzajemne prawa
i obowiązki chroniła skarga dobrej wiary actio
pro socio (infamująca, zasądzając sędzia musiał pozostawić mu minimum
utrzymania wg beneficium competentiae
– chroniło też od egzekucji osobistej) . Odpowiedzialność w pr. klasycznym
tylko za dolus (+ w pr. just. także
za culpa lata i culpa levis in concreto).
Spółka nie miała
osobowości prawnej, mieli ją tylko
członkowie (korporacja- stowarzyszenie miało).
Rozwiązanie
spółki: porozumienie wszystkich członków; wypowiedzenie, śmierć, capitis deminutio, niewypłacalność lub
egzekucja jednego; terminowa – z upływem terminu, celowa – osiągnięcie celu lub
jego niemożliwość; utrata wspólnego majątku. Następowało wtedy zlikwidowanie
wspólnych stosunków – sądownie actio pro
socio lub actio communi dividundo
(o podział wspólnego majątku).
Konstrukcja i justyniańska klasyfikacja kontraktów nienazwanych
Klasyfikacja:
-
zamiana - do ut des ® przeniesienie własności rzeczy
by w zamian uzyskać inną
-
darowizna z polecenia - do ut facias ®
przeniesienie własności rzeczy, by w zamian uzyskać wykonanie czynności (facere),
-
kontrakt estymatoryjny - facio ut des ®
wykonanie czynności, by w zamian uzyskać rzecz
-
ugoda (transactio)
facio ut facias ®
wykonanie czynności, by w zamian uzyskać wykonanie innej czynności.
W prawie
justyniańskim przysługiwała skarga actio
praescriptis verbis powodowi, który wykonał świadczenie o świadczenie
wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych zaskarżalność następuje dopiero w
chwili przekazania rzeczy (chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane nazywa się też realnymi
nienazwanymi.
Kontrakt estymatoryjny
Umowa –
wręczenie rzeczy drugiej osobie celem jej sprzedania po oznaczonej cenie innej
osobie (znalezienie kupca). Druga osoba miała zapłacić cenę lub oddać rzecz w
razie nie sprzedania. Zaskarżalność w chwili wręczenia rzeczy. Uzyskanie
wyższej ceny sprzedaży było zarobkiem przypadającym drugiej osobie.
Zamiana permutatio – zaskarżalność w chwili
przekazania rzeczy przez jedną osobę kontrahentowi.
Kontrakty nagie - Pacta nuda i Kontrakty ‘ubrane’ - pacta vestita
Nuda pacta ® nie podlegające zaskarżeniu, z
czasem niektóre uzyskały zaskarżalność ® umowy „ubrane” pacta
vestitia:
-
Pacta
praetoria – zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie,
-
pacta
legitima – przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu,
-
pacta
adiecta – umowy dodane (dodatkowe do kontraktów dobrej wiary, zmieniające
ich skutki; zwiększające zobowiązanie dłużnika były ważne tylko, jeśli zawarte
były razem z kontraktem głównym, zmniejszające – w dowolnym czasie – przez
jurysprudencję).
Kontrakty
nienazwane i pacta vestitia
rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były
umowami nieformalnymi – nuda pacta.
Pacta praetoria
Rodzaj pacta vestitia, uzyskało zaskarżalność
przez prawo pretorskie:
– constitutun debiti ®
zobowiązanie się zapłacenia istniejącego długu (własnego constitutum debiti proprii lub innej osoby constitutum debiti alieni); od constituere
– ustalić termin; własny dług w przypadku niemożności spłacenia w starym
terminie, niedotrzymanie nowego terminu dawało skargę actio de pecunia constituta.
– constitutum debiti alieni –
zabezpieczenie zobowiązania ®
między wierzycielem a osobą trzecią mającą zapłacić dług dłużnika; jedynie
wygaśnięcie długu głównego powodowało wygaśnięcie zobowiązania z constitutum, inne losy prawne długu nie
miały wpływy na constitutum.
Recepta
Recepta – trzy umowy edyktu pretorskiego
(od recipere przyjmować obowiązek)
Receptum
arbitri
®
umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym
rozsądzić ich spór. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca,
pretor mógł na nim to wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum – sądownictwo polubowne.
Receptum nautarum,
cauponum, stabulariorum
®
odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajni zajezdnych za rzeczy
powierzone ich opiece przez podróżnych. Odpowiadali oni na zasadzie custodia (nawet jeśli nie ponosili
winy), także za przypadek, początkowo nawet za vis maior. Poszkodowani mieli dochodzić swych praw actio in factum. Początkowo wymagana
była oddzielna umowa, w prawie justyniańskim wystarczyło samo przekazanie
rzeczy.
Receptum
argentarii
®
umowa bankiera (argentarius),
zobowiązującego się zapłacić istniejący lub przyszły dług swego klienta (umowa
bankier – klient) analogiczna funkcja do poręki. Wierzyciel zwracał się o
zapłatę do dłużnika, a dopiero ten, jeśli sam nie płacił, mógł skierować go do
bankiera. W prawie justyniańskim połączono to receptum z constitutum debiti
alieni.
Pacta legitima
Uzyskały
zaskarżalność przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu:
- darowizna,
- przyrzeczenie
posagu.
Compromissum i receptum arbitri
Compromissum – nieformalna umowa (pactum) stron o oddanie sporu do rozstrzygnięcia
sędziemu polubownemu – arbitrowi. Justynian uznał compromissum za ważne jeśli strony pisemnie je uznały lub nie
kwestionowały w ciągu 10 dni. Obecnie jest to tzw. zapis na sąd polubowny.
Receptum arbitri – umowa dwóch lub
więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym rozsądzić ich spór.
Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to
wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum – sądownictwo polubowne.
Darowizna w prawie rzymskim
Darowizna jako
odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za
nią wszelkie przypadki, kiedy zachodziło:
powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym umniejszeniem majątku
darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął
darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy.
Ważność obietnicy darowizny zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana
wystarczyła nieformalna obietnica będąca pactum
legitimum – mogąca być ważnie zaskarżona.
Ograniczenia
darowizn: lex Cincia 204 r. p.n.e.
ograniczenie wysokości (nieznana wartość) darowizny; nieważność darowizn między
małżonkami (prawo zwyczajowe – koniec rzeczypospolitej); początek dominatu
odejście od zasad lex Cincia na rzecz
rejestracji darowizn (insynuacja darowizn).
Darowizna z poleceniem - donatio sub modo
Do darowizny
można było dołączyć polecenie modus,
nie wykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną, w prawie
justyniańskim istniała możliwość skarżenia przez darczyńcę o wykonanie
polecenia – actio praescriptio verbis,
darczyńca mógł wycofać darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.
Darowizna na wypadek śmierci - donatio mortis causa
®
przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem.
Warunek zawieszający spadek – spadkobierca miał wypłacić określonej osobie
pewną sumę pieniężną – np. darowizna na wypadek śmierci – donatio mortis causa – pod warunkiem, że obdarowany przeżyje
darczyńcę. Jej podstawą była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do
niej niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwarta Falcydyjska.
Zobowiązania quasi ex contractu
Zobowiązania jak
gdyby z kontraktu – powstałe na podstawie stanu faktycznego rodzącego skutki
podobne jak kontrakt. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia – negotiorum gestio; zobowiązania ze
sprawowania opieki; bezpodstawnego wzbogacenia się kosztem innej osoby;
zobowiązania między uczestnikami przypadkowej współwłasności communio incidens; zobowiązania
spadkobiercy wobec legatariuszy; itp.
Negotiorum
gestio
Osoba (gestor)
prowadzi sprawy innej osoby (dominus) bez zlecenia (inaczej był by to kontrakt
zlecenia). Elementy negotiorum gestionis:
-
mogły to być czynności faktyczne lub ogólne,
prowadzone świadomie,
-
gestor nie miał obowiązku prowadzenia tych
spraw,
-
gestor prowadził te sprawy z zamiarem
zobowiązania dominus np. do zwrotu
poniesionych wydatków (inaczej była by to darowizna)
-
w prawie klasycznym – dominus mógł wiedzieć o czynnościach, nie dał on polecenia, prawo
justyniańskim – musiał nie wiedzieć,
-
gestor musiał doprowadzić sprawy do końca, zdać
sprawozdanie, oddać wszelkie korzyści majątkowe dominus, obowiązany był do najwyższej staranności w prowadzeniu
cudzych spraw.
- dominus
powinien zwrócić wydatki (poczynione utiliter z korzyścią dla dominus
niezależnie od efektów), przejąć na siebie zobowiązania zaciągnięte przez
gestora w tej sprawie,
Bezpodstawne wzbogacenie
Bezpodstawne
wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej rodziło zobowiązanie do zwrotu
owego wzbogacenia: …nam hoc natura aequum
est neminem cum alterius detrimendo fieri locupletiorem – ‘…albowiem z
samej natury jest słuszne, aby nikt nie wzbogacał się ze szkodą drugiego’.
Zobowiązanie zwrotu wynikało jedynie z faktu wzbogacenia – quasi ex contractu. O zwrot można było skarżyć za pomocą condictio – skargi cywilnej stricti iuris.
Condictio indebiti – skarga o zwrot
nienależnego świadczenia płaconego w przeświadczenia spłacania długu, którego w
rzeczywistości nie było pod warunkiem, że płacono z zamiarem umorzenia długu,
dług nie mógł w ogóle istnieć (nawet jako naturalny lub moralny), zapłata
musiała nastąpić wskutek błędu płacącego nie mogącego przy normalnej
staranności dowiedzieć się o jego nieistnieniu.
Condictio
ob rem dati – w przypadku przeniesienia własności rzeczy w konkretnym
celu (posag, gdy nie doszło do zawarcia małżeństwa ); w prawie justyniańskim
było to też facere.
Condictio
ob turpem vel iniustam causam – celem odzyskania rzeczy uzyskanych w
sposób nieetyczny turpis causa lub
niezgodny z prawem – iniusta causa.
Darowizna wbrew zakazowi, dla odzyskania lichwiarskich odsetek. Ograniczało się
to jedynie do sytuacji niemoralności lub niezgodności z prawem samego przyjęcia
przysporzenia, a nie w przypadku gdy także obdarowanie też było niemoralne
(łapówka dla sędziego).
Condictio
sine causa – ogólne bezpodstawne wzbogacenie, przyczyna nie mieści się
w poprzednich,
Condictio
ob causam finitam – gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną,
w pewnym momencie traci ją (pierścień).
Crimina i delicta
Czyny bezprawne:
Crimina
– publiczne – niebezpieczne dla porządku państwa, pociągały za sobą odrębne
kary, sprawowane przez odrębne sądownictwo, inne postępowanie sądowe –
dziedzina rzymskiego prawa karnego;
Delicta
– prywatne – naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób
pokrzywdzonych – postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako
karę prywatną.
Czyn bezprawny
rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do
określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia
deliktu.
Istniały jednak
cechy wspólne odróżniające zobowiązania z deliktu od kontraktowych:
-
źródło zobowiązania – w delikcie szkoda;
stosunek umowny w kontrakcie - odszkodowanie tylko w przypadku niedopełnienia
warunków kontraktu,
-
delikt pociągał odpowiedzialność do naprawienia
szkody i zapłacenia kary prywatnej (nie występującej w kontrakcie); dochodzenie
odszkodowania z deliktu – skargi reipersekutoryjne; kary pieniężnej – skargi
penalne; skargi mieszane actiones mixtae –
odszkodowawczo – karne,
-
dług z deliktu wygasał wraz ze śmiercią dłużnika
(sprawcy), podobnie z wierzytelnościami z deliktu (szczególnie osobistymi).
Dziedziczne były zobowiązania deliktowe przeprowadzone przez litis contestatio,
-
capitis
deminutio wygaszające długi kontraktowe nie wygaszała deliktowych,
-
solidarna odpowiedzialność sprawców jednego
deliktu za szkodę, kara pieniężna – indywidualnie,
-
grzywna zawsze była pieniężna.
Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów)
Podział deliktów
na delikty prawa cywilnego i tzw. delikty prawa pretorskiego.
Najważniejsze
rodzaje deliktów prawa cywilnego:
-
Kradzież
- furtum,
-
Rabunek
- rapina,
-
Bezprawne
wyrządzenie szkody - damnum iniuria datum,
-
Zniewaga
- iniuria.
Najważniejsze delikty prawa pretorskiego:
-
Podstęp
- dolus,
-
Groźba
- metus,
-
Działanie
na szkodę wierzycieli - fraus creditorum.
Kradzież - furtum
Furtum –
świadome, bezprawne i potajemne przywłaszczenie sobie rzeczy lub jej używania,
posiadania, dla korzyści majątkowej. Rodzaje furtum:
-
furtum rei
– kradzież rzeczy,
-
furtum
usus – używania (depozytariusz używał rzeczy (przyjętej w przechowanie) bez
zgody deponenta; komodatariusz przekroczył granice oznaczone kontraktem
używania,
-
furtum
possessionis – kradzież posiadania (np. zastawca nieb płacąc długu odebrał
wierzycielowi zastawniczemu rzecz daną mu w zastaw); podział na:
§
furtum
manifestum – schwytanie na gorącym uczynku (karane surowiej – poczwórna
wartość rzeczy),
§
furtum nec
manifestum - wykrycie kradzieży w
inny sposób – karane podwójną wartością.
Dwie skargi z
kradzieży: actio furti – skarga
penalna dla ukarania sprawcy i zapłaty przez niego grzywny oraz condictio furtiva – skarga
reipersekutoryjna o zwrot rzeczy skradzionej lub jej równowartości.
Zasądzenie z
kradzieży pociągało za sobą infamię sprawcy.
Rabunek - rapina
® jako
odrębny delikt od I w. n.e. przez powstanie formuły nowej skargi actio vi bonorum raptorum – o majątek
zabrany siłą. Do roku przysługiwała poczwórna wartość szkody, później
pojedyncza. Justynian uznał rabunek za delikt prawa cywilnego, actio vi bonorum raptorum nadał
charakter mieszany. Zasądzony sprawca podlegał infamii.
Bezprawne wyrządzenie szkody - damnum iniuria datum
®
umyślne i bezprawne zniszczenie cudzej rzeczy. Uregulowane przez lex Aquilia – ustawa Akwiliańska 286 r.
p.n.e. rozszerzona przez pretorów i jurysprudencję. Trzy rozdziały, dwa
pierwsze – odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego
i inne szkody wyrządzone w cudzym majątku. Ustawa Akwliańska stała się dla
jurysprudencji podstawą rozwinięcia zakresu pojęcia winy (culpa) jako niedbalstwa, a nawet nieumiejętności; także związku
przyczynowego rozwiniętego o pośrednie przyczynienie się do powstania szkody
przez działanie lub zaniechanie.
Poszkodowanemu
(właścicielowi rzeczy) przysługiwała drogą actio
legis Aquiliae zapłata grzywny kwalifikowanej (większej od faktycznej szkody)
(w prawie justyniańskim obejmowało także odszkodowanie – actio mixta). Później rozszerzono tę skargę o użytkowników, prawo
poklasyczne – także zranienie osób wolnych.
Zniewaga - iniuria
®
rozmyślne i bezprawne, czynne lub słowne naruszenie osobowości człowieka
wolnego. Początkowo były to naruszenia cielesne, późnej także godności
osobistej, dobrego imienia (zniesławienie, zniewaga), osobiste lub pośrednie
(dzieci, żona in manu). Było wiele sytuacji kwalifikowanych jako iniuria. Poszkodowanemu przysługiwała
penalna skarga osobista – actio iniuriarum
– infamująca.
Zakres
odpowiedzialności – początkowo na zasadzie talionu, z możliwością ugody między
stronami, później dopuszczono oszacowania pieniężnego przez poszkodowanego; w
przypadku zniewagi ciężkiej np. zranienia lub pobicia, zniewagi publicznej lub
skierowanej do urzędnika lub senatora – wysokość szacował sam pretor. Lex Cornelia de iniuriis 80 r. p.n.e.
wprowadziła dodatkowo publicznoprawną ochronę w przypadku zniewagi z użyciem
siły.
Groźba - metus
®
czynności dokonywane pod wpływem obawy wywołanej bezprawną groźbą uzyskały
skargę actio quod metus causa o poczwórną wartość szkody
(łagodzoną w przypadku naprawienia skutków groźby przez sprawcę na wezwanie
sędziego lub po upływie roku). W prawie justyniańskim była to actio in rem scripta – mogąca być wytoczona
każdemu kto wzbogacił się na niej (niekoniecznie sprawcy). Metus był wadą oświadczenia woli przy czynności prawnej.
Podstęp - dolus
®
podstępne działanie mające na celu oszukanie innej osoby powodujące jej szkodę
majątkową. Actio de dolo wprowadzone
przez pretora Aquuiliusa Gallusa,
zasądzona zobowiązywała do zapłacenia grzywny w pojedynczej wysokości szkody –
skarga infamująca. Uniknięcie infamii było możliwe w przypadku naprawienia
szkody na wezwanie sędziego – actiones
arbitrariae (polubowna~). Zapłata grzywny miała wynagrodzić straty. Powód
uzyskiwał też excepcje (quod metus causa, doli) ew. in integrum restitutio.
Dolus był wadą oświadczenia woli i najwyższym stopniem winy umyślnej dłużnika.
Działanie na szkodę wierzycieli - fraus creditorum
®
dokonanie przez dłużnika czynności prawnych lub faktycznych powodujących
zmniejszenie jego majątku celem uniemożliwienia lub utrudnienia wierzycielom
zaspokojenia ich wierzytelności – w prawie klasycznym połączone z pretorską
egzekucją majątkową venditio bonorum.
Dłużnik świadomie tak działający – nazywał się fraudatorem. Dla
przeciwdziałania temu pretor dał wierzycielom środki procesowe anulujące
czynności fraudatora. Były to: interdictum
fraudatorum; i Actio Pauliana.
Actio Pauliana
Warunki
zastosowania skargi Pauliańskiej:
-
czynność prawna fraudatora musiała być
odwołalna, (np. wyzwolenie niewolnika, czy objęcie spadku nie były odwołalne),
-
czynność taka musiała powodować zmniejszenie
realne (a nie np. nie wzbogacenie się) majątku fraudatora,
-
czynności musiały powodować szkodę wierzycieli
(jeśli do majątku dłużnika prowadzone było post. egzekucyjne),
-
dłużnik musiał przynajmniej wiedzieć o
powiększaniu swej niewypłacalności przez daną czynność prawną,
-
skarga Pauliańska mogła dotyczyć fraudatora lub
osoby trzeciej korzystającej na tej czynności (odpłatnej), wiedzącej o szkodach
wynikających z niej dla wierzycieli, jeśli było to nieodpłatne mogła być
skarżona także osoba bonae fidei (nie
musiała wiedzieć o tych szkodach).
Do roku od
egzekucji dłużnika, opiewała ona na całą szkodę poniesioną przez wierzycieli,
po tym terminie, dłużnik lub osoby trzecie mogły być zasądzone tylko o
wzbogacenie jeśli je jeszcze posiadały. Była to actio arbitraria – zasądzenie następowało tylko gdy pozwany nie
zwrócił rzeczy lub unieważnił kontrakt na wezwanie sędziego.
Zobowiązania quasi ex delicto
Zobowiązanie
powstałe na skutek zdarzenia faktycznego powodującego skutki jak gdyby
popełniono delikt. Z reguły brak winy umyślnej sprawcy. Są to:
-
Deiectum
vel effusum (wylanie lub wyrzucenie),
-
Positum aut suspensum (postawienie lub wywieszenie),
-
iudex qui
litem suam facit (sędzia, który przez własne zaniedbanie w procesie,
niezgodny z prawem wyrok lub zaniedbanie terminu naraził stronę na powstanie
szkody mógł być pozwany o jej wyrównanie)
-
odpowiedzialność właścicieli statków gospód i
stajni (dodatkowo odpowiadali podwójnie za szkody wyrządzone przez personel).
Deiectum vel effusum (wylanie lub wyrzucenie)
Wylanie lub
wyrzucenie z mieszkania np. na ulicę co spowodowało szkodę dawało skargę actio de effusis vel deiectis o podwójną
wartość szkody przeciwko właścicielowi mieszkania, w przypadku śmierci obywatela
– actio popularis o wysoką grzywnę
przysługiwała każdemu.
Positum aut suspensum (postawienie lub wywieszenie)
Postawienie lub
wywieszenie rzeczy w sposób grożący bezpieczeństwu przechodniów. Skarga
przysługiwała każdemu (actio popularis)
za samo zagrożenie jeszcze bez szkody.
Powództwa o charakterze dodatkowym - actiones adiecticiae qualitatis
Skargi przeciwko zwierzchnikowi z zobowiązań zaciąganych
przez podległych mu niewolników lub osób podległych (nie obciążały pater, o ile
nie były wykonane na jego polecenie lub za zgodą). Były to:
-
actio de
peculi – zobowiązania osób które uzyskały od pater familias peculium,
-
actio
tributora – gdy udzielenie peculium
miało charakter przedsiębiorstwa handlowego,
-
actio
exercitoria – zobowiązania zaciągnięte związane z żeglugą zarobkową,
-
actio
institoria – zobowiązania filius
familias lub niewolnika związane z jego działalnością gospodarczą,
-
actio quod
iussu – z zobowiązań zaciągniętych na polecenie zwierzchnika,
-
actio de
in rem versio – z wszelkich czynności, które przyniosły zwierzchnikowi
korzyść.
Odpowiedzialność noksalna
Za delikty osób alieni iuris odpowiadali ich
zwierzchnicy na zasadzie noksalnej – pozwany actio noxalis mógł zapłacić odszkodowanie i grzywnę lub oddać
sprawcę do czasu odpracowania szkody. Odpowiedzialność noksalna związana była
ze sprawcą: …noxa caput sequitur -
...idzie za głową sprawcy.
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta (actio de pauperie)
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta
domowe podobna do noxalnej –można było ubiegać się o odszkodowanie lub wydanie
zwierzęcia. Oddzielne uregulowanie za utrzymywane zwierzęta dzikie.
Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań
Umocnienie
zobowiązania mogło nastąpić przez zabezpieczenie osobowe lub zabezpieczenie rzeczowe.
Rodzaje zabezpieczeń osobowych
-
Poręczenie:
sponsio; fidepromissio; fideiussio;
-
mandat kredytowy – mandatum pecuniae credendae,
-
constitutum
debiti alieni,
-
receptum
argentarii.
Rodzaje zabezpieczeń rzeczowych
-
fiducia
cum creditore contracta,
-
zastaw ręczny – pignus,
-
zastaw umow(n)y – hipoteca,
dodatkowe formy
zabezpieczenia:
-
zadatek - arrha,
-
stypulacja karna – stipulatio poenae.
Przyjęcie na
siebie odpowiedzialności za cudzy dług – itercesja
intercessio.
Poręczenie
Zachodziło stypulacyjnie
między wierzycielem a osobą trzecią przyjmującą na siebie odpowiedzialność za
dłużnika. Popularna forma (zastaw wymagał posiadania wartościowej rzeczy, co
nie było powszechne), poręczyciel uzależniał od siebie dłużników (pomagało im
to np. w wyborach). Trzy formy poręczenia: sponsio,
fideipromissio; fideiussio – najbardziej powszechna, można było tak
poręczać wszelkie formy kontraktów, odpowiedzialność fideiusora była
dziedziczna, akcesoryjna (uboczna); kilku fideusorów z jednego długu było odpowiedzialnych
solidarnie – każdy z całości (później możliwość rozdziału). W prawie
justyniańskim jest to jedyna forma poręki. Poręczycielowi jeśli zapłacił dług
przysługiwało prawo regresu, a także beneficium
cedendarum actionum – przelania na niego wierzytelności długu.
Sposoby umorzenia zobowiązań
Umorzenie
zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez dłużnika ekscepcji
udzielonej z mocy prawa pretorskiego – ope
exceptionis. Właściwym wygaśnięciem było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób
zainteresowanych. Przy ope exceptionis
zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez
udzieloną ekscepcję. Sposoby wygaśnięcia zobowiązań: spełnienie warunku lub
nadejście terminu zobowiązania, śmierć zasadniczo nie wygaszała wierzytelności
i długów – były dziedziczne.
Sposoby ipso iure:
-
wykonanie zobowiązania,
-
formalne zwolnienie z zobowiązania (po wykonaniu
zobowiązania (lub dobrowolnie), dopiero to zwalniało z zobowiązania – dawne
prawo formalistyczne, np. zobowiązanie zaciągnięte per aes et libram tylko tak mogło być rozwiązane solutio per aes et libram),
-
-
Nowacja (odnowienie)
zobowiązania,
-
Confusio (w zobowiązaniach)
-
concursum
causarum lucrativarum (w przypadku wierzytelności pod tytułem darmym rzeczy
indywidualnie oznaczonych, które wierzyciel otrzymał od innej osoby także
darmo) ;
Ope exceptionis:
-
pactum de
non petendo (umowa o niedomaganie się długu, zrzeczenie się przez
wierzyciela zapłaty wierzytelności na stałe lub na jakiś czas),
-
Potrącenie (kompensacja).
Akceptylacja i
stypulacja akwiliańska.
Akceptylacja
była to forma zwolnienia z zobowiązania kontraktów literalnych i werbalnych –
przez odpowiedź na pytanie dłużnika (czy otrzymałeś co ci przyrzekłem?) lub
zapisanie sumy po stronie przychodów (niezależnie czy faktycznie świadczenie
spełniono). Stypulacja Akwiliańska – konstrukcja stworzona przez prawnika
Aquiliusa Gallusa mająca na celu zwrócenie kilku długów z różnych interesów
jednemu wierzycielowi, łączono je w jeden dług stypulacyjny umarzany jedną
akceptylacją.
Umorzenie
zobowiązania mogło nastąpić w myśl zasady contrarius actus przez czynność
odwrotną (consensus przez dissensus), o ile żadna ze stron nie wypełniła
jeszcze świadczenia.
Nowacja (odnowienie) zobowiązania
Nowacja –
odnowienie zobowiązania następowało przez umorzenie zobowiązania (każdego
rodzaju) i postawienie w jego miejsce nowego (literalnego lub stypulacyjnego).
Zachodziła jeśli było stare zobowiązanie mające być umorzone a nowe powstawało
na jego miejsce, musiało mieć ten sam przedmiot świadczenia (idem debitum) - w
prawie justyniańskim dopuszczono zmianę przedmiotu świadczenia, z zaznaczeniem
animus novandi by uniknąć wątpliwości - nowe zobowiązanie musiało posiadać coś
nowego aliquid novi. Mogła być to nowacja między tymi samymi osobami –
następowała zmiana zobowiązania (jakiegokolwiek) na stypulacyjne, terminu lub
miejsca świadczenia. Między nowymi osobami – zmiana wierzyciela lub dłużnika.
Mogła to być delegacja czynna (zmiana wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby
dłużnika).
Confusio (w zobowiązaniach)
Confusio –
zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie (np. przez dziedziczenie
dłużnika po wierzycielu lub odwrotnie).
Potrącenie (kompensacja)
Umorzenie
całkowite lub częściowe wierzytelności na skutek przeciwstawienia jej innej
wierzytelności ze strony dłużnika (wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika).
Był to procesowy sposób postępowania. Proces kształtowania się: w sporach
negotia bonae fidei sędzia mógł brać pod uwagę wszystkie czynniki dotyczące
sporu, pretensja wzajemna powinna jednak wynikać z tej samej podstawy prawnej
głównie z kontraktu synallagmatycznego.
Wyjątki od
niemożności zastosowania potrącenia gł. skargach stricti iuris (w czasach
Gaiusa): bankier skarżący swego klienta musiał uprzednio dokonać w swych
księgach rachunkowych potrącenia i skarżyć o saldo; jeśli bonorum emptor za
sprawą venditio bonorum nabył majątek niewypłacalnego dłużnika i następnie
skarżył jego dłużników i okazało się, że któryś z nich jest jednocześnie
wierzycielem egzekuta to sędzia powinien przeprowadzić potrącenie. Istniała
możliwość potrącenia drogą exceptio doli – wniesioną przez pozwanego mającego u
powoda wierzytelność, której ten nie zawarł w skardze (mogło ono być oparte na
innej podstawie prawnej, musiało jednak dotyczyć tego samego przedmiotu
świadczenia (np. pieniędzy). W prawie justyniańskim sędzia sam przeprowadzał
potrącenie (bez excepcji) o ile przedmiot świadczenia był taki sam, termin
płatności już zapadł i były one łatwe do udowodnienia (nie powodowały zwłoki w
procesie).