czwartek, 1 listopada 2012

Prawo Rzymskie - Prawo osobowe (skrypt)


Wstęp

Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.
Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...

Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.

Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.

Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.

Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.


Zdolność prawna

możliwość bycia podmiotem prawnym, zdolność do udziału w czynnościach prawnych oraz prawo podejmowania działań i czynności prawnych. Obowiązywało od chwili urodzenia osób wolnych homo liberi (niewolników nie dotyczyła) do chwili śmierci, a w sferze stosunków prawnych po utracie wolności; wg ius civile zróżnicowana na:
Ø  pełną zdolność prawną ® wyłącznie obywatele rzymscy, jako sui iuris
Ø  ograniczoną zdolność prawną ® alieni iuris dotycząca głównie stos. majątkowych
Ø  latynowie i peregrynowie osiągali zdolność prawną wg własnych systemów prawnych
Zdolność prawna. (podmiotowość prawna) zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków (wg prawa prywatnego).

Utrata zdolności prawnej (capitis deminutio minor sive media)

caput ® następowała w wyniku jej całkowitej utraty lub ograniczenia
-        capitis deminutio maxina – całkowita utrata wolności (przejście w stan niewolnictwa)
-        capitis deminutio media – utrata obywatelstwa Rzymu przy pozostawieniu wolności (zmiana obywatelstwa lub banicja)
-        capitis deminutio minimam – zmiana pozycji w rodzinie personi alieni iuris ® sui iuris osoby wyjęte spod władzy głowy rodziny pater familias

Osoba fizyczna

początek od urodzenia dziecka żywego (przy czym znamieniem żywotności był krzyk (prokurianie) lub jakikolwiek inny znak (sabianie). do chwili śmierci (w sferze stosunków prawnych ustaje także po utracie wolności)
Płód poczęty, nie urodzony (nasciturus) nie był uważany za odrębną osobę, ale możliwe było uzyskanie korzyści majątkowych (tylko korzyści, nie obciążeń) w ten sposób, że skutki żywego urodzenia rozciągano wstecz na okres od chwili poczęcia (uprawniony do dziedziczenia, możliwe ustanowienie kuratora).

Ludzie wolni

(G. 1, 9) ‘summa divisio de iure personarum’ – wszyscy ludzie albo są wolni, albo niewolnikami
-        wolnourodzeni (ingenui)
-        wyzwoleńcy ((libertini) ® byli niewolnicy

Obywatelstwo (Status civitatis)

Obywatelstwo Rzymu – cives Romani

-        urodzenie się z rodziców, obywateli rzymskich (Lex Unicia) ® za ces. Hadriana: dziecko Rzymianki i Latyna otrzymywało obywatelstwo rzymskie
-        Latyni (na podstawie lex Iulia i Lex Plautia Papiria z 90 i 89 r p.n.e.) ® po osiedleniu się w Rzymie (ius migrandi)
-        wyzwolenie formalne (tj. wg ius civile) + nabycie obywatelstwa w nagrodę za rozwijanie pożądanej działalności populacyjnej, porządkowej czy gospodarczej (dochowanie się męskiego potomstwa, służba w straży miejskiej, wybudowanie domu w Rzymie czy organizowanie dowozu zboża do Rzymu)
-        nadanie obywatelstwa (Comitia ludowe, cesarz); w 212 r. cesarz Karakalla ® ustawa Constitutio Antoniana uznająca za obywateli rzymskich peregrini dedici mieszkańców Rzymu
-        zakup obywatelstwa
Uprawnienia obywateli rzymskich wynikające z podlegania ius civitatis:
-        pełna zdolność prawna; możliwe działanie we własnym imieniu lub przez pełnomocnika
-        stanowiska prywatno-prawne:
¨      ius conub­i – prawo do zawarcia związku małżeńskiego (matrymonium)
¨      ius commerc – prawo do zawierania umów wg ius civilei
¨      ius legis actio – prawo do wnoszenia skargi do sądu
-        stanowiska publiczno-prawne:
¨      służba w legionach
¨      prawo do głosowania na zgromadzeniach ludowych – ius sufragi
¨      prawo do zajmowania stanowisk publicznych – ius honorum
¨      prawo do zajmowania stanowisk w administracji państwowej - autocrati
¨      prawo dzierżenia władzy - potestas
¨      prawo własności - dominium
¨      zdolność testamentowa – testamenti factio:
i)                 activa – sporządzania testamentu
ii)               passiva – prawo dziedziczenia
¨      zwolnienie z podatków (w okresie świetności Rzymu)
Utrata obywatelstwa następowała:
-        na skutek utraty stanu wolnego (niewola)
-        uzyskanie obywatelstwa obcego państwa
-        kara banicji ® aquae et ignis interdictio; wyrok senatu ® crimina

Latynowie

Latyni ® mieszkańcy Lacium, sprzymierzeni z Rzymianami (Latini prisci lub veteres). Uprzywilejowany status Latynów, począwszy od 493 p.n.e.
-        ius migrandi ® nabycie obywatelstwa rzymskiego po osiedleniu się w Rzymie
-        conubium ® związki małżeńskie z Rzymianami,
-        commercium ® udział w czynnościach prawnych rzymian,
-        testamenti factio ® korzystanie z urządzeń rzymskiego prawa testamentowego.
Począwszy od III w. p.n.e. pojawienie się dodatkowych kategorii Latynów:
-        mieszkańcy kolonii latyńskich, tj. zakładanych wg prawa latyńskiego (Latini coloniari)
-        Latyni justyniańscy ® wyzwoleńcy wg prawa pretorskiego (Latini Iuniani);

Peregrynowie

Pozostali, wolni mieszkańcy państwa rzymskiego.
Peregryni z obszarów podbitych, uznający zwierzchnictwo Rzymu: peregrini certae civitas ® posługiwali się własnym prawem swoich gmin, a w sytuacjach konfliktowych rzymskim ius gentium.
Peregryni z obszarów podbitych, nie uznający zwierzchnictwa Rzymu: peregrini dediticii ® zniszczona organizacja lokalna gmin, tylko ogólne zwierzchnictwo Rzymu, w sytuacjach konfliktowych rzymskim ius gentium. Lex Aelia Sentia dołączyła do tej kategorii wyzwoleńców wywodzących się spośród karanych przed wyzwoleniem niewolników dediticii Aeliani ® pozycja prawna gorsza niż dediticii.
Kategoria peregrini certae civitas zlikwidowana w 212 n.e. (constitutio Antoniana), kategoria peregrini dediticii za panowania ces. Justyniana.

Osoba Prawna

Si quid universitati debetur, singulis non debetur: nec quod debet universitas singuli debent (D. 3, 4, 7, 1) – Co należy się korporacji, nie należy się jej poszczególnym członkom; ani też poszczególni członkowie nie są zobowiązani do tego, do czego zobowiązana jest korporacja.
Byty sztuczne ® związki osób, którym prawo nadawało osobowość prawną ® ograniczone prawo otrzymywania przysporzeń majątkowych. Majątek i odpowiedzialność majątkowa osób prawnych dotyczyła wyłącznie osoby prawnej, nie jej członków. Poza tym brak szczegółowych regulacji w Prawie Rzymskim.
Związki osób: korporacje (universitates ad personam) stowarzyszenia (solidates, collegia, corpora® związki osób wykonujących wspólny zawód, o podobnej sytuacji majątkowej, lub związanych z kultem religijnym zakładane na podstawie Lex Iulia de collegiis za zgodą senatu (bądź princepsa) w późniejszym okresie cesarza; do założenia wymaganych 3 członków tres faciunt collegium (do istnienia wymagana już tylko jedna osoba). W imieniu związków wszelkie czynności wykonywał syndyk (sindicus).
® szczególna forma: państwo rzymskie (aerarium populi Romani) posiadające zasób ziemi (ager publicis), niewolników (servi publici oraz skarb państwowy do dyspozycji Senatu (aerarium populi Romani) ® opierająca się głównie na normach prawa publicznego, w trybie administracyjnym z pominięciem drogi prawa cywilnego.
W okresie pryncypatu rozdział majątku publicznego na:
-        fiscus majątek pozostający w dyspozycji cesarzy ® podlegający przepisom prawa prywatnego i procesu cywilnego (odrębne fisci dla poszczególnych prowincji)
-        skarb państwowy w dyspozycji Senatu (aerarium populi Romani). W okresie panowania Dioklecjana 284-305 n.e. całość majątku państwa stała się fiscus. Majątek państwa ® uprzywilejowana pozycja w stosunkach z obywatelami privilegia prisci.
gminy (municipia, civitates duurum viri)
magistratus, sindicus, procurator, oeconomus
masy majątkowe, fundacje ® universitates rerum
w dwóch postaciach: początkowo ® niesamodzielne (majątek powierzany gminom, stowarzyszeniom i osobom prywatnym z obowiązkiem obracania ich na określone cele - piae causae), w V i VI w. n.e. ® samodzielne tj. majątki odrębne zarządzane przez specjalnie do tego powołane organy (także kościoły i klasztory).

 

Coloni

Coloni – wolni dzierżawcy ziemscy, którzy począwszy od okresu dominatu, na skutek przynależności do ziemi nie mogli w pełni korzystać z instytucji prawa rzymskiego; od IV w. n.e. ® dziedziczenie colonatu servi terrae ipsius
Colonat ustawał, gdy colon:
-        zakupił grunt
-        zaciągnął się do służby wojskowej
-        uwolniony został przez biskupa

 

Półwolni

Redempti ab hostibus ® wykupieni z niewoli do czasu uiszczenia ceny wykupu temu, kto wykupił z niewoli
Addicti ® dłużnicy zasądzeni wierzycielowi przez pretora (do czasu zwrotu zaległości)
Nexi ® zaciągający pożyczkę (w 326 p.n.e. zniesione)
Auctocrati ® wynajem usług za pieniądze (gladiator, lub osoby wolne pracujące w służbie)
Personae in mancipio ® sprzedaż dzieci w celu świadczenia usług, przez pater familias (wyłącznie na obszarze Rzymu) – zachowane prawa publiczne i środki ochrony swej godności osobistej; zależność okresowa, wyjście przez cywilne wyzwolenie. Także: oddanie w zamian za szkodę wyrządzoną przez dziecko lub sprzedaż pozorna (dicis gratia) związana z adopcją lub emancypacją dziecka.

Niewolnicy

Niewolnik - servus, mancipium, homo, niewolnica – ancilla, właściciel niewolnika – dominus, władza nad niewolnikiem – potestas, władza życia i śmierci - vitae necisque potestas
Niewolnicy ® źródła:
-        jeńcy wojenni servi public (na ogół stanowili własność państwa, część wyprzedawano)
-        sprzedaż / zakup niewolników z innych krajów (handel)
-        urodzeni z niewoli tj. z matki niewolnicy (od II w. n.e. przywilej wolności dot. dzieci, których matka w okresie ciąży była wolna),
-        kobieta wolna po trzykrotnym upomnieniu za współżycie z niewolnikiem bez zgody właściciela (uchwała Senatu z 52 r. n.e.),
-        na podstawie edyktu pretorskiego: skazani za oszustwo, niewypłacalni dłużnicy (trans Tiberim - niewola za granicą państwa!), uchylający się od spisu obywatelskiego lub poboru do wojska, dezerterzy, złodzieje przyłapani ‘na gorącym uczynku’, wyzwoleni niewdzięczni wobec byłych właścicieli, niekiedy osoby ukarane na podstawie przepisów prawa karnego, skazani na ciężkie roboty w kopalniach lub na walkę ze zwierzętami ® servi poenae oraz skazani na śmierć.
Związki pomiędzy niewolnikami nie były małżeństwem (contubernium), a na ich istnienie wyrażał zgodę właściciel (dot. także związków z osobami wolnymi).
Niewola stanem dziedzicznym; dziecko niewolnicy (vernae) zawsze niewolnikiem, dziecko kobiety wolnej – wolne, z wyjątkiem okresu cesarstwa (na podstawie S.C. Claudianum) kobieta wolna utrzymująca stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela, stawała się sama jego niewolnicą; prawo uchylone przez cesarza Justyniana.
Brak praw publicznych (wyjątek: zaciąg do służby wojskowej z równoczesnym wyzwoleniem), znaczne ograniczenie zdolności prawnej ® brak własnego majątku (majątek niewolnika własnością dominusa). Działania niewolnika polepszające sytuację właściciela OK., natomiast właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte dobrowolnie przez niewolnika, z wyjątkiem odpowiedzialności (właściciela) za przestępstwa cywilne niewolnika, ale dopuszczalne w formie odpowiedzialności noksalnej (oddanie niewolnika wierzycielowi). Za przestępstwa kryminalne odpowiadał niewolnik sam. Oddanie części majątku do dyspozycji niewolnika – patrz ® peculium.
W czasach pryncypatu cesarze ograniczają nietykalną władzę właściciela nad niewolnikami.
Wyjście z niewoli ® wyłącznie przepis państwowy lub wola właściciela; porzucenie niewolnika nie skutkowało wolnością – właścicielem stawał się ten, kto niewolnika zawłaszczył. W sferze prawa karnego surowa odpowiedzialność niewolników (np. na podst. S.C. Silanianum z 10 n.e. w przypadku gwałtownej śmierci właściciela)

Wyzwoleńcy

Wyzwolenie (manumissio) niewolnika następowało w drodze formalnej (wg ius civile) lub nieformalnej:
wyzwolenie formalne:
§  manumissio vindicta – w drodze pozornego procesu sądowego przed pretorem i za jego zgodą (addictio), w obecności 3 osób: niewolnika, właściciela i osoby trzeciej twierdzącej, że niewolnik jest człowiekiem wolnym (asesor libertatis)
§  manumissio censu – poprzez wpisanie niewolnika przez cenzora (census) – z upoważnienia właściciela - do listy obywateli Rzymu (ważne dopiero po ogłoszeniu listy do wiadomości, listę ogłaszano co 5 lat)
§  manumissio testamento – nadanie wolności w testamencie, po śmierci właściciela. Mogło mieć charakter bezpośredni (directa, tj. nadanie wolności po śmierci – libertus arcinus), warunkowy (tj. niewolnik warunkowo wyzwolony stawał się wolny dopiero po spełnieniu określonego w testamencie warunku, do tego czasu był własnością spadkobiercy) oraz powierniczy, gdy testament nakładał na spadkobierców obowiązek wyzwolenia wskazanych niewolników.
§  manumissio in ecclesia – za czasów ces. Konstantyna Wielkiego znaczenie państwowe nadane wyzwolenie chrześcijańskie przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową
wyzwolenie nieformalne:
§  inter amicos – w gronie przyjaciół
§  per epistulam – w liście do wyzwolonego
§  per invicatione ad mensa – poprzez zaproszenie do stołu patrona
Wyzwolenia nieformalne, ponieważ prawnie niewolnik pozostawał niewolnikiem, a tylko korzystał z wolności, mogły być cofnięte przez właściciela (vindicato in servitutem). Kategorię wyzwolonych nieformalnie wzięli pod opiekę pretorowie, uniemożliwiając powrót do stanu niewoli ® tzw. wyzwoleńcy prawa pretorskiego. Lex Iunia Norbana z roku 19 n.e. nadaje wyzwoleńcom prawa pretorskiego stanowisko Latynów (majątek wyzwoleńca po śmierci przechodził na byłego właściciela – prawo zniesione przez ces. Justyniana).
Ograniczenia wyzwoleń testamentowych wprowadziła Lex Fufia Caninia z roku 2 p.n.e. (z liczby do 2 niewolników wyzwolenie: 1; z liczby 3: 2; z liczby do 10: ½; z liczby do 30: ≤ 1/3; z liczby do 100: ≤ ¼; z liczby powyżej 100: ≤ 1/5) a Lex Aelia Sentia z roku 4 n.e. wprowadziła ograniczenia merytoryczne:
-        właściciel wyzwolonego musiał mieć skończone 20 lat, a niewolnik skończone 30 lat
-        pozbawienie skutków wyzwolenia dokonane na szkodę wierzycieli, a także dokonane na szkodę patrona, który miał po nim dziedziczyć.
Wyjątki dopuszczalne ze „słusznej przyczyny”, zatwierdzane przez komisję złożoną z 5 senatorów i 5 ekwitów.
Wyzwoleńcy nie korzystali z pełni praw publicznych ® brak ius honorum (dostęp do urzędów republikańskich), nie mieli prawa do noszenia rzymskiego nazwiska, obowiązywało ich prawo patronatu (ius patronatus) ® opieka i pewna władza patrona nad wyzwoleńcem, obowiązek alimentacyjny wobec patrona, prawo byłego właściciela do majątku wyzwoleńca po jego śmierci, bezpłatne usługi wyzwoleńca (operae) przyrzeczone pod przysięgą, przed wyzwoleniem oraz zakaz pozywania patrona przed sąd bez uprzedniej zgody pretora, jak też brak możliwości wnoszenia powództw zniesławiających.

Status Familiae

Agnacyjny - agnatio

Agnatio ® stosunek osób pomiędzy sobą w ramach rodziny podległej jednemu zwierzchnikowi ® pokrewieństwo agnacyjne pochodzi wyłącznie od ojca. Na czele ® najstarszy mężczyzna z rodu (pater familias, ius vitae neciste) ® dzierżący władzę absolutną nad rodziną, innymi osobami podległymi, majątkiem, w tym niewolnikami; prawo do sądu rodzinnego. Wejście do familii personae alieni iuris przez:
-        urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie.
-        akt prawny (convento in manum, adrogatio, adoptio plena, adoptio minus plena)
Wyzwolenie spod władzy ® emancipatio ® definitywne zerwanie węzła agnacyjnego ® sui iuris.
Wygaśnięcie władzy familijnej (śmierć lub capitis deminutio) familia agnacyjna rozpada się na tyle części, ile jest osób bezpośrednio podległych władzy pater familias, przy czym kobiety nie mogły mieć nikogo pod swoją władzą. Stosowany do czasów ces. Justyniana.

Kognacyjny - cognatio

Kognacja ® pokrewieństwo naturalne, przez rzeczywiste więzi krwi. Pochodzenie jednej osoby od drugiej lub wszystkich od jednej osoby. Pochodzenie bezpośrednie ® descendentum ascendentum.
Przy liczeniu stopnia pokrewieństwa metodą rzymską ® bliskość powstała na skutek więzi krwi; ile zrodzeń, tyle stopni pokrewieństwa (top generationes, top gradus); linea directa, linea coratelares (oblicte). Stosowane w późniejszym okresie, od czasów ces. Justyniana ® usankcjonowane jako wyłącznie obowiązujące.
Uwagi do obliczania stopnia pokrewieństwa:
1)      pomijamy pierwsze zrodzenie,
2)     wspólnego przodka się nie liczy,
przy obliczaniu stopnia pokrewieństwa metodą germańską istotne, czy dzieci mają wspólnych obu rodziców, w przeciwnym razie pochodzenie pośrednie.

Peculium

patrz: wydzielona część majątku pater familias ® przekazana w zarząd osoby podległej władzy pater: alieni iuris lub niewolnika tzw. servi peculosi; z zachowanym prawem własności i możliwością każdoczesnej likwidacji ® ademptio peculi); z udziałem niewolnika w dochodach i z pewnymi elementami zdolności prawnej niewolnika.
W prawie klasycznym zobowiązania podjęte przez servi peculosi pociągały za sobą ograniczoną odpowiedzialność właściciela (także dla synów pozostających pod władzą ojcowską) za zobowiązania kontraktowe (na podstawie edyktów pretorskich):
-        actio de peculio ® odpowiedzialność do wysokości peculium z możliwością wcześniejszego potrącenia własnych wierzytelności ® prawo deducji; potem spłacanie wierzycieli wg kolejności zgłoszeń
-        actio tributoria ® dla peculium na cele handlowe, jeżeli zobowiązania przekraczały wartość peculium, właściciel dzieli wartość peculium (tribuere) wierzytelności proporcjonalnie do ich wartości, bez możliwości potrącenia własnych wierzytelności ® groźba powództwa!
-        actio quod iussu ® dla czynności zawartych na polecenie pater, pater odpowiada do pełnej wysokości zobowiązania,
-        actio de in rem verso ® jeśli w wyniku czynności majątek pater się powiększył, odpowiadał on do wysokości przysporzenia
-        actio exercitoria ® za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika lub alieni iuris ustanowionego kapitanem statku (magister navis) pater odpowiadał w pełnej wysokości – o ile mieściło się w granicach ustanowienia (praeposito), czyli związane z powierzoną działalnością
-        actio institoria ® za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika lub alieni iuris ustanowionego kierownikiem przeds. handlowego (institor) pater odpowiadał w pełnej wysokości – o ile mieściło się w granicach ustanowienia (praeposito), czyli związane z powierzoną działalnością

Delikty (przestępstwa prawa cywilnego wyrządzone przez niewolnika)

® poszkodowany uprawniony do wystąpienia z powództwem przeciwko pater familias osoby, która dokonała przestępstwa (pater osoby alieni iuris, właścicielowi niewolnika); w zamian zasądzonego odszkodowania pater miał możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności przez wydanie sprawcy czynu pokrzywdzonemu w drodze mancypacji (noxae datio).

 

Odpowiedzialność za delkity ® odpowiedzialność noksalna

Odpowiedzialność pater familias za delikty ® przestępstwa wg prawa cywilnego wyrządzone przez osoby podległe jego władzy. Odpowiedzialność noksalna zawsze podąża za sprawcą czynu, czyli odpowiedzialny był ten, kto aktualnie był dzierżycielem władzy wobec winnego (niewolnik wyzwolony odpowiadał sam);
® przy sprzedaży niewolnika właściciel zobowiązany do uprzedzenia nowego właściciela o możliwej odpowiedzialności noksalnej, w przeciwnym przypadku możliwe dochodzenie roszczeń odszkodowawczych.






Zdolność do czynności prawnych

Z.d.c.p. zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób. Zmiana stanowiska prawnego (capitis deminutio – ‘umniejszenie osobowości’), najwyższym stopniem ®  utrata wolności (capitis deminutio maxima) – skutki cywilne podobne do śmierci (spadek z kategorii osób do kategorii rzeczy). Wyjątek: postliminium – dot. rzymian, jeńców wojennych (jeńcy wojenni = niewolnicy):
-        ius postlimini – prawo dla powracającego z niewoli ® do poprzedniego miejsca zamieszkania i sytuacji prawnej (zachow. ciągłości władzy ojcowskiej, opieki, praw majątkowych ale: wymagały odnowienia stosunki prawne nie do pogodzenia z faktem niewoli małżeństwo i posiadanie)
-        w przypadku śmierci w niewoli (lex Cornelia 80 p.n.e.) – zrównanie śmierci z datą pójścia w niewolę, co umożliwiało utrzymanie w mocy testamentu i w ogóle dziedziczenia

Ograniczenie z.d.c.p. ze względu na:

-        płeć (przede wszystkim dotyczyło kobiet ® potrzebowała zgody zwierzchnika lub tutor lub pater familias, brak prawa do sprawowania opieki ® wyjątek: matrona rzymska = matka co najmniej trojga dzieci)
-        chorobę umysłową
-        marnotrawstwo
-        wiek:
i)                 dziecko (infantes) ® dziecko do ukończenia 7 lat życia (brak odpowiedzialności deliktowej!)
ii)               niedojrzałość (inpuberes) ® do ukończenia 12 roku przez dziewczęta, a 14 roku przez chłopców (ograniczone prawo z.d.c.p. ® wyłącznie przysporzenia, a dla czynności korzystnych i niekorzystnych zarazem: negotium claudicans ® czynność kulejąca – wyłącznie korzyści; możliwe c.p. niekorzystne wyłącznie za zgodą opiekuna)
iii)             dojrzałość (puberes, minores viginti quinque annis) ® początkowo nieograniczona z.d.c.p., od 191 p.n.e. (Lex Praetoria) możliwość przywrócenia skutków c.p. do stanu poprzedniego; odpowiedzialność karna
iv)              pełnoletność (puberes) ® na podstawie Lex Praetoria od 191 p.n.e. ® po ukończeniu 25 roku życia
lub następowało z powodu:
-        umniejszenia czci obywatelskiej (existimatio)
-        zmniejszenia czci obywatelskiej przez niesławę (infamia, ignominia) na skutek popełnienia czynu hańbiącego lub przez zasądzenie ® ograniczenia w prawie publicznym, procesie cywilnym oraz w prawie familijnym i spadkowym; inmediata ® bezpośrednia; mediata ® pośrednia
-        ujma w czci obywatelskiej (turpitudo) napiętnowanie ® persona turpis; (aktorzy, gladiatorzy, prostytutki) odnotowywane przez cenzora (nota cenzorska), co 5 lat lustrum
Z.d.c.p. miał także niewolnik ® mógł zaciągać zobowiązania (obligationes) w imieniu właściciela ® za wyjątkiem zobowiązań dla właściciela niekorzystnych.

 


Czynności prawne

Brak terminologii czy teorii w PRz. Ogólnie: zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne (urodzenie, śmierć człowieka, powstanie szkody majątkowej itd.); objaw woli skierowanej na powstanie, zmianę lub zgaśnięcie stosunku prawnego.
Podziały:
Czynności prawne jednostronne ® oświadczenie woli jednej strony
Czynności prawne dwustronne i wielostronne ® oświadczenie woli dwóch lub więcej stron
Czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa) ®
Czynności prawne rozporządzające ® natychmiastowe przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby rozporządzającej
Czynności prawne zobowiązujące ® przyrzeczenia osób do spełnienia świadczeń majątkowych
negotia lucrativa ® darme (nieodpłatne) tj. jednostronne przesunięcia majątkowe
negotia de la rosa ® odpłatne, tj. korzyści ekonomiczne są wzajemne
inter vivos ® między żyjącymi
notis causa ® rozporządzenia na wypadek śmierci
formalne ® wymagają spełnienia określonej formy (ilość świadków, spiż, waga, uroczysta przysięga)
nieformalne ® nie wymagają określonej formy, wystarczy dostatecznie wyraźne oświadczenie woli
kauzalne ® zawisłe od causa tj. podstawy prawnej
abstrakcyjne ® oderwane od causa tj. nie zależy od podstawy prawnej
negotia stricti iuris ® czynności prawa ścisłego
bona fide ® czynności dobrej wiary (obowiązuje dobre obyczaje, zasady współżycia społ., zwyczaj kupiecki etc.)

 

Skuteczność czynności prawnej wymaga

1)      posiadania przez strony zdolności do czynności prawnych
2)     oświadczenie woli musi zostać złożone
3)     zgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną
4)     osnowa czynności prawnej nie może się sprzeciwiać prawu ani dobrym obyczajom contra bonos mores
Nieważność bezwzględna ® czynność prawna bezwzględnie nieważna
Nieważność względna ® czynność prawna ważna, ale możliwa do podważenia przez uprawniony podmiot (stronę)
Częściowo nieważna ®

Oświadczenie woli – forma złożenia

® uroczyste - wymaga spełnienia określonej formy (ilość świadków, spiż, waga, uroczysta przysięga)
® nieformalne - nie wymaga określonej formy, wystarczy dostatecznie wyraźne oświadczenie woli
® bezpośrednio
® dorozumiane per facta concludentia (przez czynności konkludentne, przez które wnioskować można było o istnieniu woli pro herede gestio)

 

Wady oświadczenia woli:

a)     podjęte świadomie
-        reservatio mentalis zastrzeżenie potajemne ® złożone dla pozoru, celem ukrycia prawdziwego celu; nieujawniona na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych (czynność prawna ważna!)
-        iocum - żart, oświadczenie złożone nie na serio
-        acta simulata pozorność, symulacja ® czynność prawna dokonane poprawnie, ale strony umawiają się, że normalne skutki nie następują (symulowany ® pozorny; dyssymulowany ® ukryty)
Problem ® rozbieżność woli z oświadczeniem ® czy uznać znaczenie prawne czynności dyssymulowanej? w prawie poklasycznym czynność pozorna, sprzeczna z wolą ® zawsze nieważna.
b)     podjęte nieświadomie
-        pomyłka
-        błąd error ® mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy co do:
1.      identyczności osoby, z którą zawarto akt prawny lub też, której dotyczyć miały skutki prawne tego aktu error in persona
2.     identyczności przedmiotu, do którego odnosiło się oświadczenie woli error in corpore
3.      rodzaju czynności prawnej ® stanu prawnego iuris ignorantia ® uwzględniany wyjątkowo, np. w stosunku do kobiet lub żołnierzy
-        podstęp, oszustwo, dolus ® rozmyślne wprowadzenie w błąd co do faktycznego stanu rzeczy, skłonienie drugiej strony do dokonania czynności prawnej ze szkodą dla niej
c)      podjęte pod wpływem groźby vis (bojaźń – metus) ® musi być poważna (zagrażać życiu, zdrowiu lub majątkowi) i bezprawna; zagrożony musi się liczyć z nieodwołalnością groźby, być przekonanym o realności groźby

 

Formy obrony przed wadami oświadczeń woli

-        actio doli; actio quod metus causa ® osoba wypełniła zobowiązanie i została oszukana, może dochodzić roszczeń przed sądem
-        exceptio doli, exceptio metus ® nie dochodzi do zrealizowania zamierzonej czynności prawnej, bo błąd ujawniono przed jej realizacją
-        restitutio in integrum propter dolum; restitutio in integrum ob. metum® przywrócenie do stanu poprzedniego

Treść czynności prawnej

essentialia negotii typowa ® minimum treści decydującej o przynależności do określonego typu; możliwe wzbogacenie treści istotnej o:
-        naturalia negotii dodatki niekonieczne, ale normalnie przyjęte w obrocie,
-        accidentialia negotii postanowienia szczególne tj. modyfikujące typową treść w sposób szczególny
Uwaga: pewne czynności prawne nie dopuszczają warunku ani terminu tzn. przez ich dodanie te czynności prawne stają się nieważne (objęcie spadku, emancipatio, uznanie długu, zapis z wyboru, przysposobienie - adoptio)
czynności prawne nietypowe ® w ramach stypulacji lub kontraktów nienazwanych

Warunek condicio

® oświadczenie woli uzależniające powstanie lub ustanie skuteczności aktu prawnego od zdarzenia przyszłego i przedmiotowo niepewnego (klauzula umowna); wyjątki i ograniczenia: warunek niemożliwy do spełnienia conditio impossibilis ® fizycznie lub prawnie ® dla warunków zawieszających paraliżował czynności prawnych, dla rozwiązujących nie mógł się spełnić – uważany za nie dodany; warunek niemoralny condicio contra bonos mores ® uważany za nie dodany
Warunki potestatywne, kazualne i mieszane:
a)     condicio casualis – uzależniony od zdarzenia losowego, przypadkowe
b)     condicio potestativa - uzależnione od woli osoby zainteresowanej UWAGA: w przypadku, gdy osoba zainteresowana nieuczciwie uniemożliwiła spełnienie się warunku ® przyjmowano fikcję spełnienia się warunku!
c)      condicio mixta – mieszane, tj. częściowo zależne od woli warunkowo uprawnionego
Warunki zawieszające i rozwiązujące
a)     zawieszające ® skutki czynności prawnej następują dopiero po ziszczeniu się warunku
b)     rozwiązujące ® skutki czynności prawnej następują od razu, ale ustępują po ewentualnym spełnieniu warunku;  stosowane rzadziej, Uwaga: niedopuszczalne przy czynnościach stricti iuris
Warunki dodatnie i ujemne
a)     dodatnie ® uzależnienie czynności prawnej od tego, że nastąpi określone zdarzenie
b)     ujemne ® uzależnienie czynności prawnej od tego, że nie nastąpi określone zdarzenie

Termin dies

® warunek, ale pewny, oznaczony ściśle np. 01.01.2001 lub mniej ściśle np. w dniu urodzenia dziecka; ograniczanie skutków czynności prawnej przez dodanie:
-        terminu początkowgo - zawieszającego (a quo)
-        końcowego - rozwiązującego (termin ad quem);
skutki podobne do skutków dodania warunku

Polecenie modus

® obowiązek wypełnienia pewnego świadczenia, nałożony na osobę otrzymującą bezpłatnie pewną korzyść majątkową; polecenie nie jest warunkiem, nawet potestatywnym ® czynność prawna jest ważna od razu. Niewypełnienie polecenia bez konsekwencji prawnych (oceniane wyłącznie w kategoriach moralnych), dopiero w okresie późnego cesarstwa możliwe udzielenie skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub wypełnienie polecenia.

Wady czynności prawnych

Interpretacje ® na podstawie wykładni (interpretatio) wykonywana przez sądy, cesarzy w formie reskryptowej, a przede wszystkim przez jurystów.
Wola (voluntas) a oświadczenie (verba) ® wadą czynności prawnej jest rozbieżność woli od oświadczenia – patrz ® Wady oświadczenia woli

Skutki czynności prawnych

Skutki: pełne, częściowe, bez efektu

Czynności ważne

® tylko ważne czynności prawne wywołują pełne skutki prawne

Czynności nieważne

® czynności prawne nie spełniające wymogów (negotium nullum) bezskuteczna za wyjątkiem
a)     konwalidacji ® nadanie znaczenia czynności nieważnej np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.
b)     konwersja ® nadanie znaczenia czynności nieważnej poprzez utrzymanie w mocy (częściowo) jeżeli czynność ta spełniała wymogi innego typu czynności prawnych
c)      zatwierdzenie ® po dojściu do pełnoletności lub przez inną osobę ratihabitio

Czynności wzruszalne

® poprawne i ważne czynności prawne pobawione skutków ® dopiero na skutek prawnych działań osób zainteresowanych pozbawieniem tych czynności prawne ich skutków, patrz ® Wady oświadczenia woli

Zastępstwo

® podejmowanie czynności prawnych ze skutkiem dla innych osób, aniżeli osoba działająca

naturalne

podejmowane przez osoby alieni iuris lub niewolników ® przysporzenia przypadają zwierzchnikowi rodziny; zobowiązania obciążają zwierzchnika rodziny w ściśle określonych granicach na podst. prawa pretorskiego. Nabywanie przez osobę obcą – niemożliwe. Wyjątek: posłańcy (nuncjusz) ® osoba nie dokonująca czynności prawnej, a jedynie przenosząca wole osoby zainteresowanej

zastępstwo pośrednie

zastępca działa we własnym imieniu, ze skutkiem prawnym dla siebie i dopiero skutki dokonanych czynności prawne przenosi w drodze wtórnej na zastąpionego; m.in. kognitor i prokurator w procesie formułkowym, opiekun i kurator w prawie familijnym, mandatariusz czy negotiorum gestor w prawie obligacyjnym.
Rozróżniamy zastępstwo pośrednie:
-        dobrowolne ® przyjęte dobrowolnie przez zastępcę
-        ustawowe ® nałożone na podstawie obowiązującej ustawy

zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo)

przedstawiciel działa w cudzym imieniu a skutki jego działania spadają wprost na reprezentowanego ® prokurator (zarządca majątku lub zastępca procesowy); w Pr.Rz. instytucja stosowana rzadko.



Prawo małżeńskie


Małżeństwo rzymskie

Nuncias non conicubitus sed consensus facit – Małżeństwo tworzy nie współżycie seksualne, lecz wola stron
Coniunctio maris et feminae, et consortium omni vitae, pivini et humani iuris communicatio – Związek mężczyzny i kobiety, zespolenie całego życia, instytucja prawa boskiego i ludzkiego
® nuptiae albo matrimonium – związek jednego mężczyzny z jedna kobietą; ‘wspólnota prawa boskiego i ludzkiego’. Podstawą istnienia małżeństwa trwała wola zainteresowanych (affectio maritalis), a nie formalny akt zawarcia; wymagany consensus ® zgoda obu stron

Odmiany małżeństwa i związki podobne

pełnoprawne małżeństwo rzymskie - iustae nuptiae, iustium matrimonium

® tylko pomiędzy ob. rzymskimi (z wyjątkowym rozszerzeniem na kobiety z kręgu Latynów lub peregrynów, którym nadano conubium). Uwaga: tylko takie małżeństwo wywiera skutki wg ius civile.

matrimonium iuris gentium

inne związki małżeńskie, np. mieszane pomiędzy peregrynami, Latynami i Rzymianami bez uznania conubium; skutki tylko wg ius gentium lub lokalnego prawa Latynów czy peregrynów

konkubinat

® trwały związek dwojga wolnych osób, zawiązany i utrzymany celowo jako związek pozamałżeński (bez affectio maritalis tj. woli lub możliwości prawnych nadania związkowi charakteru związku małżeńskiego).
Podstawowe różnice: konkubina nie była żoną, nie przysługiwał jej honor matrimoni ani szczególna pozycja prawna, dzieci z tego związku dzieliły stan matki i nie miały prawa do majątku ojca. Nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami, szczególne zastosowanie przy nierówności pozycji społ. partnerów, np. konkubinat dozwolony pomiędzy senatorami a wyzwoleńcami.
W okresie ces. chrześcijańskiego próby walki z konkubinatem poprzez pogarszanie stanowiska konkubin i dzieci (zakaz dokonywania przysporzeń na rzecz dzieci ze strony ojca), niedopuszczalność konkubinatu obok istniejącego małżeństwa (Konstantyn Wlk. w konstytucji z 326 r.); ces. Justynian usankcjonował k. jako niższą formę małżeństwa z ograniczonymi skutkami, zwłaszcza w zakresie praw spadkowych konkubiny i dzieci.

contubernium

® związki pomiędzy niewolnikami oraz pomiędzy niewolnikami i osobami wolnymi

małżeństwo cum manu

® żona wchodzi do familii agnacyjnej męża i pod jego władzę agnacyjną

małżeństwo sine manu

® żona pozostaje sui iuris lub w dotychczasowej familii agnacyjnej (opiekunem dotychczasowy pater, nie mąż)

Ograniczenia dotyczące zawierania związków małżeńskich

conubium

® zdolność do pojęcia żony zgodnie z prawem; zdolność do zawarcia pełnoprawnego związku małżeńskiego. Plebejusze uzyskali conubium w lex Conuleia z 445 p.n.e.; wyzwoleńcy z wolnourodzonymi dopiero za ces. Augusta; zawsze niedostępna dla niewolników! Conubium dane Latini veteres , niekiedy nadawane grupowo (np. gminom) oraz indywidualnie przez cesarzy dla Latynek i peregrynek poślubiających weteranów rzymskich po zakończeniu służby wojskowej.

dojrzałość stron, status familae

® pokrywa się ze zdolnością wiekową do dokonywania czynności prawnej; po osiągnięciu wieku uzależnione od wielu przyczyn, np. osoby alieni iuris musiały uzyskać zgodę zwierzchników familijnych (ces. August wprowadził przymus zwierzchnika do wyrażenia zgody, jeżeli odmawiał jej bezpodstawnie, ces. Justynian dopuścił zawarcie zw. m. w sytuacji, gdy zwierzchnik był umysłowo chory).

choroba umysłowa

® wykluczała zawarcie związku małżeńskiego, z wyjątkiem ® gdy choroba pojawiła się po zawarciu związku małżeńskiego, wtedy związek trwał nadal.

zgoda zainteresowanych ® consensus

pokrewieństwo

® w linii prostej zawsze, bez ograniczenia stopnia, w linii bocznej początkowo do 6 stopnia, w prawie klasycznym do 3 stopnia; zmiana za ces. Klaudiusza ® wujek może poślubić bratanicę (ale nie może poślubić siostrzenicy!)

adopcja i powinowactwo

Powinowactwo ustaje z chwilą rozwiązania związku małżeńskiego

inne

® patrz: wady czynności prawnych oprócz tego: zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami prowincji, zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy; zakaz zawierania małżeństw pod nieobecność strony (wyjątek: mężczyznę mógł zastępować nuncjusz)

ustawodawstwo ces. Augusta

lex Iulia de maritandis ordinibus z 18 p.n.e., lex Papia Poppeae z 9 n.e. oraz lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e ® niepopularne i często realizowane bez rezultatów, w okresie dominatu odeszły w zapomnienie.
-        kary dla osób utrzymujących związki pozamałżeńskie (z wyjątkiem konkubinatu i contuberium)
-        obowiązek pozostawania w zw. m. i posiadania dzieci (wolnourodzeni: troje, wyzwoleńcy co najmniej czworo) dla mężczyzn od 25 do 60 roku życia oraz dla kobiet: od 20 do 50 r.ż.
-        po rozwiązaniu m. obowiązek zawiązania następnego (dla kobiet vacatio po śmierci męża do 2 lat, po rozwodzie ≤ 18 m-cy)
-        zakaz zawierania zw. m. senatorów i ich potomstwa z wyzwoleńcami
-        zakaz m. z kobietami zniesławionymi: stręczycielki i ich wyzwolenice, kobiety przyłapane na cudzołóstwie, skazane w postępowaniu karnym, a także aktorki.
Osoby wywiązujące się z w/w obowiązków uprzywilejowane, uchylające się ® karane, głównie konsekwencje majątkowe: bezżenni (caelibes) – nie mogli nic otrzymać z testamentu, bezdzietni (orbi) – tylko połowa przysporzenia; przysporzenie zabronione spadało na dalszych dziedziców lub spadało do fiscus’a jako caducum.

Zawarcie małżeństwa - conventio in manum

Zaręczyny - sponsalia

® wzajemne przyrzeczenie zawarcia przyszłego małżeństwa sponsiones; w okresie wczesnej republiki (kara za niespełnienie przyrzeczenia); w okresie późnej republiki i pryncypatu ranga zaręczyn zminimalizowana, zastąpione przez nudus consensus ® porozumienie osób zainteresowanych (narzeczonego i pater narzeczonej), przy czym dołączanie sankcji uważane za sprzeczne z dobrymi obyczajami i pozbawione ochrony procesowej. W okresie poklasycznym swoboda zrywania zaręczyn ograniczona – zadatek w formie przyrzeczenia arra sponsalicia przepadającego na rzecz kobiety lub w poczwórnej (od 472 n.e. – podwójnej) wysokości dla mężczyzny. Strony obowiązuje zachowanie wierności narzeczeńskiej! Uznanie zaręczyn za nieobowiązujące w przypadku zaginięcia jednej ze stron ® po 3 latach od daty zaręczyn (259 r.n.e.), po roku 322 n.e. okres skrócony do 2 lat.
Sposób zawarcia małżeństwa
® conferreatio – akt sakralny ofiarowania chleba ofiarnego (panis paneus) Jowiszowi w obecności dwóch kapłanów i 10 świadków (akt dostępny wyłącznie dla patrycjuszy);
® coemptio – odstępowanie władzy agnacyjnej matrimonii causa (osobiście dla alieni iuris, za zgodą opiekuna dla sui iuris) za symboliczną zapłatą; czynność prywatna i nieformalna (bez udziału przedstawicieli władz, reprezentantów kultu religijnego i rejestrów);
Do powstania związku małżeńskiego wymagana zgodna wola obu stron. Obyczajowo przyjęte zwyczaje dotyczące małżeństwa:
-        zaręczyny,
-        zwyczajowe obrzędy weselne ® wniesienie żony do domu męża deductio in domum mariti,
-        ustanowienie posagu,
-        domniemanie, że związek między żyjącymi razem osobami, pomiędzy którymi jest on dopuszczalny, jest małżeństwem.

Włączenie żony do familii agnacyjnej męża - Conventio in manum

® i wejście pod władzę męża ® manus; w trzech formach:
a)     poprzez akt małżeństwa w formie conferreatio
b)     poprzez odstępowanie władzy agnacyjnej coemptio
c)      usus – zmiana dotychczasowego małżeństwa sine manu w małżeństwo cum manu po jednorocznym pobycie żony w domu męża; skutek nie następował, jeżeli w tym czasie przez trzy następujące po sobie noce żona spędziła w innym miejscu - usurpatio trinoctii
W okresie prawa klasycznego zanik małżeństw cum manu, jak też zwyczajów conventio in manu, usus, confarreatio i coemptio.

Rozwiązanie małżeństwa. Zniesienie manus

Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć jednego ze współmałżonków, a także przerwanie faktycznej wspólnoty np.: długotrwałe zaginięcie (początkowo nieokreślone, później 5 lat), popadnięcie w niewolę u wrogów.

Iustum matrimonium traciło charakter, gdy odpadł dowolny z wymogów, np. utrata obywatelstwa ® związek mógł trwać jako matrimonium iuris gentium, jeżeli jedna ze stron utraciła wolność capitis deminutio maxima ® związek mógł istnieć jako contuberium. Nie wpływało na istnienie związku capitis deminutio minima.

Rozwód

Za porozumieniem stron divortium; bez porozumienia (nie wymagana zgoda obu małżonków) ® repudium (uprawnienie przysługujące w związku cum manu tylko dla męża, w m. sine manu dla obu stron); dopuszczalne przesłanie oświadczeniem woli przez posłańca ® nuntium mittere.
Do zerwania małżeństwa sine manu upoważniony także zwierzchnik familijny (ces. Antonius Pius 138-161 n.e. odebrał to prawo w przypadku małżeństw harmonijnych matrimonium bene concordans). W późniejszym okresie rozwody jednostronne utrudniane oraz karane – głównie kary majątkowe.

Zniesienie manus

Dla małżeństwa cum manu rozwód nie oznaczał zniesienia władzy agnacyjnej nad kobietą ® wymagany odrębny akt prawny; dla związków zawartych przez conferreatio ® zwolnienie przez diffaereatio; dla związków zawartych przez coemptio i usus ® zwolnienie przez remancypatio. Po dokonanym rozwodzie kobieta mogła zmusić męża do zwolnienia jej z manus.

Skutki prawne małżeństwa

Małżeństwo rodzi powinowactwo adfinitas, affinitas ® więź pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka ® przeszkoda przy zawarciu innego małżeństwa w ramach rodzin!
Dzieci urodzone w małżeństwie ® uprzywilejowane stanowisko dzieci małżeńskich + pod wejściu pod władzę ojca ® kontynuowanie rodziny.

Dla małżeństwa cum manu

Związek dominujący w okresie republiki. Żona zawsze wchodzi pod władzę męża (lub teścia, jeżeli mąż był alieni iuris) w randze agnacyjnej ‘córki’ (‘wnuczki’) w tym zajmuje w społeczeństwie pozycję równą pozycji społecznej męża; dla dzieci ® agnacyjna siostra (tylko przy regulowaniu spraw majątkowych). Uprawnienia władztwa nad żoną ograniczone ® opinia poprzedniej rodziny + działania cenzora.

Dla małżeństwa sine manu

Nie zmienia statusu agnacyjnego żony; z dziećmi związki wyłącznie kognacyjne; władza męża ograniczona

Małżeńskie prawo majątkowe

Dla małżeństwa cum manu

żona bez praw majątkowych ® decyduje zwierzchnik; majątek osobisty, przysporzenia i nabytki w okresie m. żony sui iuris przypadają zwierzchnikowi agnacyjnemu ® który jest zobowiązany do utrzymania żony i domu.
Dla żony będącej alieni iuris przed małżeństwem ® utrata praw spadkowych w poprzedniej rodzinie, uzyskanie w nowej

Dla małżeństwa sine manu

faktyczna rozdzielność majątkowa; dla żony sui iuris możliwe oddanie majątku w zarząd męża; ® mąż zobowiązany do utrzymania żony i domu.

Zakaz darowizn pomiędzy małżonkami

Wszelkie darowizny nieważne; część naruszeń usankcjonowana w oratio Severi z 206 n.e. ® niewzruszalne darowizny, które trwały do śmierci darczyńcy.

Posag

Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety ® przysporzenie bezpłatne; różne źródła pochodzenia posagu:
-        dos profecticia ® ustanawiany przez pater familias lub przez inne osoby
-        dos adventicia ® wnoszony osobiście przez kobiety lub osoby trzecie (do posagu wchodziły także podarki z okresu narzeczeństwa i z okazji zawarcia związku małżeńskiego); za ces. Justyniana wprowadzony jako obowiązkowy
-        dos recepticia ® posag od osoby trzeciej – podlegał zwrotowi w przypadku rozwodu lub śmierci kobiety
-        dos estimata ® posag za oszacowaniem – podlegał zwrotowi w przypadku rozwodu lub śmierci kobiety , zwrotowi przysługiwała wartość rzeczy wniesionych w posagu
Posag wnoszony przed, przy zawarciu lub w trakcie trwania związku małżeńskiego. Pochodzenie posagu istotne dla sytuacji dokonywania jego zwrotu. Od 18 r. n.e. niemożliwe alienowanie z posagu gruntów położonych w Italii.

Formy wnoszenia

-        dotis datio realne przysporzenie ® jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu, dostępne dla niektórych osób; zobowiązanie prawnie skuteczne i zaskarżalne, podlegało zwrotowi w przypadku nie zawarcia małżeństwa
-        dotis promisio ® czynność dwustronna, przyrzeczenie złożone i przyjęte w formie stypulacji; zobowiązanie prawnie skuteczne i zaskarżalne
-        pollicitatio dotis ® nieformalne przyrzeczenie posagu

Zwrot posagu:

® obowiązek moralny (prawo zwyczajowe, w okresie republiki); w przypadku rozwodu traktowany jako dług honorowy męża wobec żony; grunty zwracane natychmiast, majątek ruchomy w trzech ratach.
-        actio in stipulatu ® zastrzeżony przy ustanawianiu posagu; możliwe określenie przypadków, w których wymaganemu zwrotowi podlega posag, nie pożytki ® posag zwrotny dos recepticia; wymuszenie należnego zwrotu w trybie actio ex stipulatu,
-        actio rei uxoriae ® obowiązek zwrotu posagu, wprowadzony przez pretorów; na podst. powództwa bone fidei, sąd oceniał podstawę i zakres; z reguły przy rozwodzie, bez względu na przyczynę; zakres zwrotu różny (tylko substancja, bez pożytków)
-        reforma ces. Justyniana ® konstytucja z 530 n.e. obowiązek zwrotu posagu + gwarancja zwrotu (ces. Augustyn: zakaz sprzedaży gruntów posagowych w Italii ® ces. Justynian rozszerzył zakaz na wszystkie grunty + zakaz ich obciążania); mąż tylko użytkownikiem posagu; roszczenia żony zabezpieczone generalnym zastawem hipotecznym na majątku męża

Darowizna z powodu małżeństwa (donatio: ante nuptias, propter nuptias)

Podarki dla narzeczonej dane lub przyrzeczone przed zawarcie zw. małżeńskiego ® przeciwwaga posagu (zwrot darowizny w formie posagu donatio ante nuptias in dotem redacta) usankcjonowana przez ces. Justyniana ® darowizna z powodu małżeństwa donatio propter nuptias. Przedmiot darowizny w majątku męża, ale w przypadku rozwiązania małżeństwa wraz z posagiem dodatkowym – zabezpieczenie żony i dzieci wyjątek: rozwód z winy żony.

Turbatio sangvinis

® okres żałoby po śmierci lub zaginięciu męża – w różnych okresach 10 lub 12 miesięcy; dotyczył głównie uznania dzieci narodzonych w tym czasie za  potomków mężczyzny – patrz powstanie władzy ojcowskiej


Władza ojcowska


Powstanie władzy ojcowskiej – patria potestas

® dot. wyłącznie mężczyzn, obywateli rzymskich urodzonych z pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego (ius matrimonium) zawartego między osobami mającymi conubium (także w małżeństwie sine manu), wymagane uznanie dziecka za pochodzące z prawego łoża (domniemania: urodzone od 182 do 300 dni od daty małżeństwa + ‘maż matki’; ‘pater est quem nuptiae demonstrant’ – ‘ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo’) symboliczne podniesienie dziecka przez ojca tollere liberum
dotyczyło także potomków przysposobionych wcześniej przez pater w formie legitimatio lub adoptio;
Władza odnosiła się do podległych jej członków familii (oznaczała podległość, ale i przyznanie status społ. wynikający z pozycji ojca); pierwsza osoba ® żona w małżeństwie cum manu.; dzieci ® tylko z pełnoprawnego m. rzymskiego,

Przysposobienie (adrogatio, adoptio)

¨      adrogatio (dot. osób sui iuris), adoptio (dot. osób alieni iuris) ® przybranie dziecka; szczególna forma: Conventio in manum dotyczyła żony (wymogi: co najmniej 18 lat różnicy wieku ® ‘pełna dojrzałość’; niemożliwe przysposobienie własnego dziecka np. z nieprawego łoża), możliwe także uznanie za wnuka, prawnuka jak i ‘awansować’ wnuka do roli syna;
¨      Adrogatio ® powodowało wejście pod władzę pater familias, w tym utratę praw majątkowych (majątek przechodził na zwierzchnika); podlegało ścisłej kontroli społ., ® wymagane zatwierdzenie, w formie oddzielnej uchwały, przez zgromadzenie ludowe (comitia); po ustaniu działalności comitia zatwierdzane reskryptem cesarskim (w tym okresie rozciągnięcie możliwości na kobiety, osoby niedojrzałe impuberes oraz mieszkańców prowincji).
¨      Adoptio ® przejście pod władzę innego pater; dokonywane bezpośrednio przez osoby zainteresowane, w oparciu o władzę magistratury - imperio magistratus; do II w.n.e. czynność wymagała (LXIIT) wcześniejszej, trzykrotnej sprzedaży syna. Pod koniec okresu klasycznego nowa forma ® umowa pomiędzy zwierzchnikami familii + wymagana zgoda adoptowanego. Wraz ze zmianą pater następowała zmiana praw majątkowych (spadkowych). W prawie pretorskim i później w cesarskim sugestia, aby zachować adoptowanemu prawa wynikające z pokrewieństwa w poprzedniej familias; w prawie justyniańskim rozróżnienie:
q  pełne skutki - adoptio plena ® dot. wyłącznie adopcji na rzecz ascendentów (dziadków naturalnych) tj. zaciśnięcie węzła naturalnego
q  niepełne skutki adoptio minus plena ® adoptowany pozostawał w familii i pod władzą pater, a w nowej familii uzyskiwał tylko prawo dziedziczenia ab intestato po ojcu adoptującym.

legitimatio

® nadanie dzieciom urodz. w konkubinacie liberis naturales ® statusu dzieci urodzonych w małżeństwie ® legitimi; dokonywane poprzez:
a)     adoptio per naturam imitatur ® przysposobienie naśladujące naturę
b)     per subsequence ® na skutek małżeństwa legalizującego związek osób będących w konkubinacie (obowiązywało od czasów ces. Konstantyna Wlk.)
c)      per rescriptum principis ® w formie rozporządzenia cesarskiego (prawo wprowadzone w okresie dominatu; podobny skutek wg prawa justyniańskiego powodował reskrypt cesarski)

Zgaśnięcie władzy ojcowskiej

® w zasadzie władza dożywotnia; wyjątkiem capitis deminutio maxima lub capitis deminutio media, zmiana przynależności do familias za zgodą pater oraz osiągnięcie przez alieni iuris wysokich stanowisk kapłańskich lub Westalki; także utrata ‘za karę’ np. porzucenie dziecka. Możliwe osiągnięcie statusu sui iuris poprzez emancypację, za zgoda pater.

Emancypacja – emancipatio

® zwolnienie z władzy ojcowskiej i zarazem z familii agnacyjnej połączone z utratą uprawnień do majątku familijnego (wydziedziczenie; pozostawała więź kognacyjna) ® za wyjątkiem peculium (przy czym pater zachowywali sobie czasami pewną część, zwykle 1/3 peculium). Dokonywana w formie aktu pozornej sprzedaży i późniejszego wyzwalania; dopiero za ces. Justyniana zastąpiona oświadczeniem woli pater, a także emancypowanej osoby – jeżeli była dojrzała. Możliwe emancypowanie wnuków.

Władza nad osobami

Początkowo ograniczona wyłącznie normami sakralnymi i obyczajowymi, opinią publiczną, działalnością cenzorów etc. U schyłku republiki akcentowana rola obowiązków ojcowskich (officium, pietas) – edykty pretorskie, później cesarskie (np. obowiązek alimentacji dochodzony w drodze extraordinaria cognitio).

Dysponowanie życiem – ius vitae necisque

® sprawowanie jurysdykcji karnej za najcięższe przestępstwa, w obecności i aprobacie sądu domowego iudicum domesticum. Za pryncypatu nadużycie ivn karane, w IV w. n.e. karanie za najcięższe przestępstwa przekazane sądom państwowym; większa swoboda przy decydowaniu o życiu noworodków ® LXIIT przewidywała pozbawianie życia płodów nieudanych; porzucanie (dot. głównie dzieci pozamałżeńskich, dziewczynek), nie traktowane jako zabójstwo!

Sprzedaż – ius vendendi

® prawo sprzedaży; w obrębie państwa – stan przejściowy, po wyzwoleniu powrót do władzy ojca; na podstawie LXIIT ograniczenie swobody sprzedaży do 3 w przypadku syna, a 1 dla córek i wnuków ® często wykorzystywane do adopcji i emancypacji. Sprzedaż żony niemożliwa! W roku 294 ces. Dioklecjan zakazał alienowania dzieci (sprzedaż, darowiznę i oddanie w zastaw), w 329 ces. Konstantyn Wlk. zezwolił na sprzedaż noworodków z możliwością odkupu.

Małżeństwo

® zgoda pater wymagana do II w. n.e.; problemy z małżeństwami zawieranymi pod presją ojca?

Środki ochrony

® uprawnienie pater do realizacji uprawnień w drodze dozwolonej samopomocy oraz – wobec osób postronnych - dochodzenia  w drodze powództwa windykacyjnego podobnego do rei vindicatio. W tym samym celu, w prawie pretorskim, służyły interdykty pretorskie umożliwiające identyfikację i odebranie dzieci.

 

Władza nad majątkiem

Jedność majątku

Właścicielem, zarządca i dysponentem ® pater; także nabytki alieni iuris, zobowiązania osób podległych tylko w ściśle określonych granicach ® patrz peculium. Dzieci pater uprzywilejowane w prawie spadkowym.

Majątek posagowy żony – rex uxoria

® wyodrębniony majątek posagowy żony (dotyczy wyłącznie kobiet sui iuris); możliwe oddanie majątku do zarządzania pater

Wydzielona część majątku – peculium

patrz: peculium ® wydzielona część majątku pater familias w odrębnym zarządzie dzieci i wnuków a także niewolników. Właścicielem peculium profecticium – pater, upoważniony w każdej chwili do likwidacji peculium ® adempti peculli;
Zarządca peculium (nawet posiadający prawo do swobodnej administracji - libera peculii administratio) nie upoważniony do umniejszania wartości przez darowizny.

Majątek odrębny osób podległych – peculium castrense – peculium quasi castrense

-        peculium castrense ® majątek odrębny osoby alieni iuris pochodzący z darowizn rodziców i krewnych a także majątku nabytego podczas służby wojskowej; skutkuje powstaniem podmiotowością prawna majątkowa w zakresie zarządzania wyodrębnionym majątkiem;
-        peculium quasi castrense ® w okresie dominatu majątek odrębny osoby alieni iuris pochodzący z nabytków uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej;
W przypadku śmierci właściciela majątek odrębny przypadał pater wyłącznie wtedy, gdy nie zadysponowane inaczej w testamencie.

Nabytki dzieci – bona materna i inne

® na mocy ustawodawstwa cesarskiego wydzielone z majątku dobra spadkowe przypadające dzieciom po matce – bona materna; także pochodzące z innych źródeł – bona adventicia. Uprawnienia pater stopniowo ograniczane, do zarządu i pobierania pożytków, bez możliwości dysponowania (z wyjątkiem peculium pochodzącego od pater).




Opieka i kuratela

Opieka

Dotyczyła osób alieni iuris pozbawionych częściowo lub całkowicie zdolności do czynności prawnych (sieroty i półsieroty bez ojca, osoby wyzwolone i emancypowane do 25 roku życia, kobiet sui iuris nie podlegających władzy ojca lub męża, osoby stale lub przejściowo pozbawionej zdolności do czynności prawnych na skutek chorób umysłowych lub marnotrawstwa).

Opieka nad niedojrzałymi – tutela impuberum

Tutela legitima

® wg prawa zwyczajowego, potwierdzonego w LXIIT do sprawowania opieki powołani najbliżsi agnaci, a w ich braku – gentylowie (opieka ustawowa). Zagrożenia: opiekun – tutor najczęściej zarazem ustawowy spadkobierca podopiecznego – pupillus. Obowiązywały do ces. Justyniana; kobiety posiadających ius liberorum – wymagana ilość dzieci: 3 (dla wolnych), 4 (dla wyzwolonych, zostały dopuszczone do opieki dopiero w okresie poklasycznym.

Tutela testamentaria

® na podstawie LXIIT;  powołanie opiekuna w testamencie

Tutela dativa

® od 200 p.n.e. na zarządzenie władzy (na okoliczność braku opiekuna ustawowego lub testamentowego). Z wnioskiem występowała dowolna osoba, decyzje podejmował pretor lub namiestnik prowincji; w II w. n.e. powstanie urzędu pretora ds. opiekuńczych tutor tutelarius. Opiekun mianowany – obowiązek obywatelski, nie można odrzucić, przenieść ani odrzucić, wyłącznie prośba o zwolnienie z obowiązku na podstawie poważnych, wyszczególnionych przyczyn excusationes

Opieka nad kobietami – tutela mulierum

Dot. rzymskich kobiet sui iuris, stosowane głównie w okresie republiki; później rozkład i zanik;
® osłabienie roli opiekuna na skutek zapisu w testamencie mężów, prawo wyboru opiekuna tutoris optio (jednorazowo, a nawet wielokrotnie). Stosowane także wejście pod władzę agnacyjną innego mężczyzny za pomocą coemptio dokonywana w celu uniknięcia opieki tutelae evitande causa, który następnie oddawał kobietę w mancipium wskazanej osobie, która z kolei wyzwalała kobietę z macipium i stawała się opiekunem powierniczym tutor fiduciarius.
Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała majątkiem sama, jedynie do ważniejszych czynności prawnych (wyzwolenie niewolnika, sporządzenie testamentu, zaciągnięcie zobowiązania) potrzeba była współudziału opiekuna (auctoritas tutoris); w okresie pryncypatu wymóg tylko formalny, bowiem często pretor zmuszał opiekuna do udzielenia pozwolenia ® stąd też brak odpowiedzialności opiekuna za sposób sprawowania opieki. Likwidacja ograniczeń ® ces. August (dot. kobiet wielodzietnych, mających ius liberorum – wymagana ilość dzieci: 3 (dla wolnych), 4 (dla wyzwolonych). Ces. Kaludiusz zniósł ustaw. opiekę agnatów nad kobietami (zachowując podobną obowiązującą wyzwoleńców). Stopniowy zanik w konstytucjach ces. Dioklecjana z lat 293 i 294; później zanik instytucji.

 

Władza tutoravis ac potestas

® nad osobą i majątkiem, ale bez np. ius vitae necisque; władza nad majątkiem domini loco  tj. na wzór właściciela; w okresie klasycznym kontrolowana urzędowo, w okresie dominatu stopniowo ograniczana (zakaz darowizn z majątku, pozbywanie nieruchomości i cennych ruchomości, a za ces. Justyniana nawet inkaso większych należności pupilla). Zarządzanie majątkiem pupila do 7 lat – sam opiekun, po osiągnięciu tego wieku pupil może powiększać majątek samodzielnie ® opiekun może dopuszczać pupila do podejmowania czynności prawnych zobowiązujących lub umniejszających majątek ® wymóg aprobaty opiekuna, udzielonej bezpośrednio przy akcie prawnym.

Odpowiedzialność opiekuna

powództwo popularne – accusatio rationibus tutoris

® na podstawie LXIIT przysługujące każdemu obywatelowi (także kobietom) do usunięcia remotio w czasie trwania opieki opiekuna szkodzącego pupilowi

powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – actio rationibus distrahendis

® na podstawie LXIIT przysługujące pupilowi po  zakończeniu opieki do dochodzenia podwójnej wartości sprzeniewierzonego przez opiekuna, majątku pupila – powództwo karne; możliwe także suspectus - odsunięcie tutora ‘podejrzanego’ o działanie na niekorzyść pupila

powództwo procesowe – actio tutelae

® iudicum bonae fidei normalne środki procesowe ® żądanie pupila do rozliczenia ze sprawowania opieki; uformowane pod koniec republiki jako kształtowała zasady odpowiedzialności opiekuna (skutki pozytywnego działania, potem rozszerzona o niedbalstwo);
® actio tutelae directa - powództwo pupila - zasądzenie kary dla opiekuna pociągało za sobą infamię
® actio tutelae contraria – prawo opiekuna do wytoczenia powództwa wzajemnego.
Praktykowane odbieranie przez opiekuna gwarancji, że majątek pupila nie zostanie uszczuplony ® stosowany wobec opiekunów ustawowych w formie stypulacji pretorskich przy udziale pupila lub (dla pupili pozbawionych zupełnie zdolności prawnych ) jego niewolnika. Dodatkowe zabezpieczenie majątku pupila ® inwentaryzacja majątku po objęciu opieki, od czasów ces. Konstantyna Wlk. ustawowe prawo zastawu (hipoteka generalna) na całym majątku opiekuna.

Ustanie opieki

-        osiągnięcie dojrzałości pupila,
-        śmierć pupila lub tutora
-        capitis de minutio opiekuna
-        zwolnienie tutora  z powierzonych obowiązków (wiek, wniosek opiekuna)
-        usunięcie opiekuna

Kuratela (cura, curatio)

Dotyczyła innych kręgów osób i sytuacji niż opieka, w szczególności dot. sytuacji wyjątkowych (opieka nad umysłowo chorymi, nad marnotrawcami) lub też stanu przejściowego (płód nienarodzony, osoba nieobecna); dot. głównie opieki nad majątkiem, czasami nawet tylko nad masą spadkową. Kurator z reguły zarządzał majątkiem sam, bez udziału podopiecznego. Brak szczególnej odpowiedzialności kuratorów ® ponosili odpowiedzialność na zasadach ogólnych, ajk przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto) – dopiero ces. Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.

Zarząd majątku umysłowo chorego (cura furiosi); kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi)

® dot. osoby pozbawionej lub ograniczonej zdolności do podejmowania czynności prawnych wg LXIIT przypadająca najbliższym agnatom, w ich braku – gentylom. Oprócz kurateli ustawowej (cura legitima) kuratela z nominacji urzędnika; powołanie kuratora w testamencie traktowano jako wniosek, z reguły uwzględniany.

Kuratela nad osobami formalnie dojrzałymi, poniżej 25 roku życia (cura minorum)

® powstała po uchwaleniu Lex Laetoria, umożliwiała udział w obrocie prawnym; kurator wyznaczany przez urzędnika, początkowo doraźnie do czynności i to na wniosek specjalnie uzasadniony, stopniowo rozszerzany ® w czasach Marka Aureliusza do zarządu całym majątkiem minora łącznie. W okresie poklasycznym pojęcie rozciągnęło się na opiekę nad niedojrzałymi do 25 roku życia.

Inne rodzaje kurateli:

Kurator majątku dłużnika (curator bonorum)
Kurator do pieczy nad nie objętą masą spadkową (curator hereditas iacentis)
Kurator dziecka poczętego, nie urodzonego (curator ventri datus)
Kurator starców, chorych i ułomnych (curator debilium personarum)
kurator osób nieobecnych (curator absentis)

1 komentarz:

  1. Widziałem tutaj komentarz kilka tygodni temu na temat dr Agbazary i postanowiłem skontaktować się z nim zgodnie z instrukcją, dzięki temu człowiekowi za przyniesienie mi radości zgodnie z życzeniem. postąpiłem zgodnie z instrukcjami, które udzielił innym, aby odzyskać moją kochankę, która opuściła mnie i dzieci na 3 lata, ale dzięki dr Agbazara, ponieważ teraz wróciły do mnie na dobre i jesteśmy razem szczęśliwi. skontaktuj się z nim również w celu uzyskania pomocy, jeśli masz problem w związku przez e-mail na adres: ( agbazara@gmail.com ) LUB przez WhatsApp na: (+2348104102662). I zeznaj za siebie.

    OdpowiedzUsuń