Wstęp
Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...
Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.
Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.
Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.
Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.
Zdolność prawna
możliwość bycia podmiotem prawnym, zdolność do udziału w
czynnościach prawnych oraz prawo podejmowania działań i czynności prawnych.
Obowiązywało od chwili urodzenia osób wolnych homo liberi (niewolników nie dotyczyła) do chwili śmierci, a w
sferze stosunków prawnych po utracie wolności; wg ius civile zróżnicowana na:
Ø pełną
zdolność prawną ®
wyłącznie obywatele rzymscy, jako sui
iuris
Ø ograniczoną
zdolność prawną ®
alieni iuris dotycząca głównie stos.
majątkowych
Ø latynowie
i peregrynowie osiągali zdolność prawną wg własnych systemów prawnych
Zdolność prawna. (podmiotowość prawna) zdolność do tego, aby
być podmiotem praw i obowiązków (wg prawa prywatnego).
Utrata zdolności
prawnej (capitis deminutio minor sive
media)
caput ®
następowała w wyniku jej całkowitej utraty lub ograniczenia
-
capitis
deminutio maxina – całkowita utrata wolności (przejście w stan
niewolnictwa)
-
capitis
deminutio media – utrata obywatelstwa Rzymu przy pozostawieniu wolności
(zmiana obywatelstwa lub banicja)
-
capitis
deminutio minimam – zmiana pozycji w rodzinie personi alieni iuris ® sui iuris osoby
wyjęte spod władzy głowy rodziny pater
familias
Osoba fizyczna
początek od urodzenia dziecka żywego (przy czym znamieniem
żywotności był krzyk (prokurianie) lub jakikolwiek inny znak (sabianie). do
chwili śmierci (w sferze stosunków prawnych ustaje także po utracie wolności)
Płód poczęty, nie urodzony (nasciturus) nie był uważany za odrębną osobę, ale możliwe było
uzyskanie korzyści majątkowych (tylko korzyści, nie obciążeń) w ten sposób, że
skutki żywego urodzenia rozciągano wstecz na okres od chwili poczęcia (uprawniony
do dziedziczenia, możliwe ustanowienie kuratora).
Ludzie wolni
(G. 1, 9) ‘summa
divisio de iure personarum’ – wszyscy ludzie albo są wolni, albo
niewolnikami
-
wolnourodzeni (ingenui)
-
wyzwoleńcy ((libertini)
®
byli niewolnicy
Obywatelstwo (Status civitatis)
Obywatelstwo Rzymu
– cives Romani
-
urodzenie się z rodziców, obywateli rzymskich (Lex Unicia) ® za ces. Hadriana: dziecko
Rzymianki i Latyna otrzymywało obywatelstwo rzymskie
-
Latyni (na podstawie lex Iulia i Lex Plautia Papiria z 90 i 89 r p.n.e.) ® po
osiedleniu się w Rzymie (ius migrandi)
-
wyzwolenie formalne (tj. wg ius civile) + nabycie obywatelstwa w nagrodę za rozwijanie
pożądanej działalności populacyjnej, porządkowej czy gospodarczej (dochowanie
się męskiego potomstwa, służba w straży miejskiej, wybudowanie domu w Rzymie
czy organizowanie dowozu zboża do Rzymu)
-
nadanie obywatelstwa (Comitia ludowe, cesarz); w
212 r. cesarz Karakalla ® ustawa Constitutio
Antoniana uznająca za obywateli rzymskich peregrini dedici mieszkańców Rzymu
-
zakup obywatelstwa
Uprawnienia obywateli rzymskich wynikające z podlegania ius civitatis:
-
pełna zdolność prawna; możliwe działanie we
własnym imieniu lub przez pełnomocnika
-
stanowiska prywatno-prawne:
¨
ius conubi
– prawo do zawarcia związku małżeńskiego (matrymonium)
¨
ius
commerc – prawo do zawierania umów wg ius
civilei
¨
ius legis
actio – prawo do wnoszenia skargi do sądu
-
stanowiska publiczno-prawne:
¨
służba w legionach
¨
prawo do głosowania na zgromadzeniach ludowych –
ius sufragi
¨
prawo do zajmowania stanowisk publicznych – ius honorum
¨
prawo do zajmowania stanowisk w administracji
państwowej - autocrati
¨
prawo dzierżenia władzy - potestas
¨
prawo własności - dominium
¨
zdolność testamentowa – testamenti factio:
i)
activa
– sporządzania testamentu
ii)
passiva
– prawo dziedziczenia
¨
zwolnienie z podatków (w okresie świetności
Rzymu)
Utrata obywatelstwa następowała:
-
na skutek utraty stanu wolnego (niewola)
-
uzyskanie obywatelstwa obcego państwa
-
kara banicji ® aquae et ignis interdictio; wyrok senatu ® crimina
Latynowie
Latyni ® mieszkańcy Lacium, sprzymierzeni z Rzymianami (Latini prisci lub veteres). Uprzywilejowany status Latynów, począwszy od 493 p.n.e.
-
ius
migrandi ®
nabycie obywatelstwa rzymskiego po osiedleniu się w Rzymie
-
conubium ®
związki małżeńskie z Rzymianami,
-
commercium
®
udział w czynnościach prawnych rzymian,
-
testamenti
factio ®
korzystanie z urządzeń rzymskiego prawa testamentowego.
Począwszy od III w. p.n.e. pojawienie się dodatkowych kategorii
Latynów:
-
mieszkańcy kolonii latyńskich, tj. zakładanych
wg prawa latyńskiego (Latini coloniari)
-
Latyni justyniańscy ® wyzwoleńcy wg prawa
pretorskiego (Latini Iuniani);
Peregrynowie
Pozostali, wolni mieszkańcy państwa rzymskiego.
Peregryni z obszarów podbitych, uznający zwierzchnictwo
Rzymu: peregrini certae civitas ®
posługiwali się własnym prawem swoich gmin, a w sytuacjach konfliktowych
rzymskim ius gentium.
Peregryni z obszarów podbitych, nie uznający zwierzchnictwa
Rzymu: peregrini dediticii ®
zniszczona organizacja lokalna gmin, tylko ogólne zwierzchnictwo Rzymu, w
sytuacjach konfliktowych rzymskim ius
gentium. Lex Aelia Sentia
dołączyła do tej kategorii wyzwoleńców wywodzących się spośród karanych przed
wyzwoleniem niewolników dediticii Aeliani
®
pozycja prawna gorsza niż dediticii.
Kategoria peregrini
certae civitas zlikwidowana w 212 n.e. (constitutio
Antoniana), kategoria peregrini
dediticii za panowania ces. Justyniana.
Osoba Prawna
Si quid universitati
debetur, singulis non debetur: nec quod debet universitas singuli debent (D.
3, 4, 7, 1) – Co należy się korporacji, nie należy się jej poszczególnym
członkom; ani też poszczególni członkowie nie są zobowiązani do tego, do czego
zobowiązana jest korporacja.
Byty sztuczne ® związki osób, którym prawo nadawało osobowość prawną ®
ograniczone prawo otrzymywania przysporzeń majątkowych. Majątek i
odpowiedzialność majątkowa osób prawnych dotyczyła wyłącznie osoby prawnej, nie
jej członków. Poza tym brak szczegółowych regulacji w Prawie Rzymskim.
Związki osób: korporacje
(universitates ad personam)
stowarzyszenia (solidates, collegia, corpora) ® związki osób wykonujących
wspólny zawód, o podobnej sytuacji majątkowej, lub związanych z kultem religijnym
zakładane na podstawie Lex Iulia de
collegiis za zgodą senatu (bądź princepsa) w późniejszym okresie cesarza;
do założenia wymaganych 3 członków tres
faciunt collegium (do istnienia wymagana już tylko jedna osoba). W imieniu
związków wszelkie czynności wykonywał syndyk (sindicus).
®
szczególna forma: państwo rzymskie (aerarium populi Romani) posiadające
zasób ziemi (ager publicis),
niewolników (servi publici oraz skarb
państwowy do dyspozycji Senatu (aerarium
populi Romani) ®
opierająca się głównie na normach prawa publicznego, w trybie administracyjnym
z pominięciem drogi prawa cywilnego.
W okresie pryncypatu rozdział majątku publicznego na:
-
fiscus
majątek pozostający w dyspozycji cesarzy ® podlegający przepisom
prawa prywatnego i procesu cywilnego (odrębne fisci dla poszczególnych prowincji)
-
skarb państwowy w dyspozycji Senatu (aerarium populi Romani). W okresie
panowania Dioklecjana 284-305 n.e. całość majątku państwa stała się fiscus. Majątek państwa ®
uprzywilejowana pozycja w stosunkach z obywatelami privilegia prisci.
gminy (municipia, civitates duurum viri)
magistratus, sindicus, procurator, oeconomus
masy majątkowe,
fundacje ® universitates rerum
w dwóch postaciach: początkowo ® niesamodzielne (majątek
powierzany gminom, stowarzyszeniom i osobom prywatnym z obowiązkiem obracania
ich na określone cele - piae causae),
w V i VI w. n.e. ®
samodzielne tj. majątki odrębne zarządzane przez specjalnie do tego powołane
organy (także kościoły i klasztory).
Coloni
Coloni – wolni dzierżawcy ziemscy, którzy począwszy od okresu
dominatu, na skutek przynależności do ziemi nie mogli w pełni korzystać z
instytucji prawa rzymskiego; od IV w. n.e. ® dziedziczenie colonatu servi terrae ipsius
Colonat ustawał, gdy colon:
-
zakupił grunt
-
zaciągnął się do służby wojskowej
-
uwolniony został przez biskupa
Półwolni
Redempti ab hostibus ® wykupieni z niewoli do
czasu uiszczenia ceny wykupu temu, kto wykupił z niewoli
Addicti ® dłużnicy zasądzeni wierzycielowi przez pretora (do
czasu zwrotu zaległości)
Nexi ® zaciągający pożyczkę (w 326 p.n.e. zniesione)
Auctocrati ® wynajem usług za pieniądze (gladiator, lub osoby wolne
pracujące w służbie)
Personae in mancipio ® sprzedaż dzieci w celu
świadczenia usług, przez pater familias
(wyłącznie na obszarze Rzymu) – zachowane prawa publiczne i środki ochrony swej
godności osobistej; zależność okresowa, wyjście przez cywilne wyzwolenie. Także:
oddanie w zamian za szkodę wyrządzoną przez dziecko lub sprzedaż pozorna (dicis gratia) związana z adopcją lub
emancypacją dziecka.
Niewolnicy
Niewolnik - servus,
mancipium, homo, niewolnica – ancilla,
właściciel niewolnika – dominus,
władza nad niewolnikiem – potestas,
władza życia i śmierci - vitae necisque
potestas
Niewolnicy ® źródła:
-
jeńcy wojenni servi public (na ogół stanowili własność państwa, część
wyprzedawano)
-
sprzedaż / zakup niewolników z innych krajów
(handel)
-
urodzeni z niewoli tj. z matki niewolnicy (od II
w. n.e. przywilej wolności dot. dzieci, których matka w okresie ciąży była
wolna),
-
kobieta wolna po trzykrotnym upomnieniu za
współżycie z niewolnikiem bez zgody właściciela (uchwała Senatu z 52 r. n.e.),
-
na podstawie edyktu pretorskiego: skazani za
oszustwo, niewypłacalni dłużnicy (trans
Tiberim - niewola za granicą państwa!), uchylający się od spisu
obywatelskiego lub poboru do wojska, dezerterzy, złodzieje przyłapani ‘na gorącym
uczynku’, wyzwoleni niewdzięczni wobec byłych właścicieli, niekiedy osoby
ukarane na podstawie przepisów prawa karnego, skazani na ciężkie roboty w
kopalniach lub na walkę ze zwierzętami ® servi poenae oraz skazani na śmierć.
Związki pomiędzy niewolnikami nie były małżeństwem (contubernium), a na ich istnienie
wyrażał zgodę właściciel (dot. także związków z osobami wolnymi).
Niewola stanem dziedzicznym; dziecko niewolnicy (vernae) zawsze niewolnikiem, dziecko
kobiety wolnej – wolne, z wyjątkiem okresu cesarstwa (na podstawie S.C. Claudianum) kobieta wolna
utrzymująca stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela,
stawała się sama jego niewolnicą; prawo uchylone przez cesarza Justyniana.
Brak praw publicznych (wyjątek: zaciąg do służby wojskowej z
równoczesnym wyzwoleniem), znaczne ograniczenie zdolności prawnej ® brak
własnego majątku (majątek niewolnika własnością dominusa). Działania niewolnika polepszające sytuację właściciela
OK., natomiast właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte dobrowolnie
przez niewolnika, z wyjątkiem odpowiedzialności (właściciela) za przestępstwa
cywilne niewolnika, ale dopuszczalne w formie odpowiedzialności noksalnej (oddanie niewolnika wierzycielowi). Za
przestępstwa kryminalne odpowiadał niewolnik sam. Oddanie części majątku do dyspozycji
niewolnika – patrz ®
peculium.
W czasach pryncypatu cesarze ograniczają nietykalną władzę
właściciela nad niewolnikami.
Wyjście z niewoli ® wyłącznie przepis
państwowy lub wola właściciela; porzucenie niewolnika nie skutkowało wolnością
– właścicielem stawał się ten, kto niewolnika zawłaszczył. W sferze prawa
karnego surowa odpowiedzialność niewolników (np. na podst. S.C. Silanianum z 10 n.e. w przypadku gwałtownej śmierci
właściciela)
Wyzwoleńcy
Wyzwolenie (manumissio)
niewolnika następowało w drodze formalnej (wg ius civile) lub nieformalnej:
wyzwolenie formalne:
§ manumissio vindicta – w drodze pozornego
procesu sądowego przed pretorem i za jego zgodą (addictio), w obecności 3 osób: niewolnika, właściciela i osoby
trzeciej twierdzącej, że niewolnik jest człowiekiem wolnym (asesor libertatis)
§ manumissio censu – poprzez wpisanie
niewolnika przez cenzora (census) – z
upoważnienia właściciela - do listy obywateli Rzymu (ważne dopiero po
ogłoszeniu listy do wiadomości, listę ogłaszano co 5 lat)
§ manumissio testamento – nadanie wolności
w testamencie, po śmierci właściciela. Mogło mieć charakter bezpośredni
(directa, tj. nadanie wolności po
śmierci – libertus arcinus), warunkowy
(tj. niewolnik warunkowo wyzwolony stawał się wolny dopiero po spełnieniu
określonego w testamencie warunku, do tego czasu był własnością spadkobiercy)
oraz powierniczy, gdy testament nakładał na spadkobierców obowiązek
wyzwolenia wskazanych niewolników.
§ manumissio in ecclesia – za czasów ces.
Konstantyna Wielkiego znaczenie państwowe nadane wyzwolenie chrześcijańskie
przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową
wyzwolenie nieformalne:
§ inter amicos – w gronie przyjaciół
§ per epistulam – w liście do wyzwolonego
§ per invicatione ad mensa – poprzez
zaproszenie do stołu patrona
Wyzwolenia nieformalne, ponieważ prawnie niewolnik
pozostawał niewolnikiem, a tylko korzystał z wolności, mogły być cofnięte przez
właściciela (vindicato in servitutem).
Kategorię wyzwolonych nieformalnie wzięli pod opiekę pretorowie, uniemożliwiając
powrót do stanu niewoli ® tzw. wyzwoleńcy prawa pretorskiego. Lex Iunia Norbana z roku 19 n.e. nadaje
wyzwoleńcom prawa pretorskiego stanowisko Latynów (majątek wyzwoleńca po śmierci
przechodził na byłego właściciela – prawo zniesione przez ces. Justyniana).
Ograniczenia wyzwoleń testamentowych wprowadziła Lex Fufia Caninia z roku 2 p.n.e. (z
liczby do 2 niewolników wyzwolenie: 1; z liczby 3: 2; z liczby do 10: ½; z
liczby do 30: ≤ 1/3; z liczby do 100: ≤ ¼; z liczby powyżej 100: ≤ 1/5) a Lex Aelia Sentia z roku 4 n.e.
wprowadziła ograniczenia merytoryczne:
-
właściciel wyzwolonego musiał mieć skończone 20
lat, a niewolnik skończone 30 lat
-
pozbawienie skutków wyzwolenia dokonane na szkodę
wierzycieli, a także dokonane na szkodę patrona, który miał po nim dziedziczyć.
Wyjątki dopuszczalne ze „słusznej przyczyny”, zatwierdzane
przez komisję złożoną z 5 senatorów i 5 ekwitów.
Wyzwoleńcy nie korzystali z pełni praw publicznych ® brak
ius honorum (dostęp do urzędów
republikańskich), nie mieli prawa do noszenia rzymskiego nazwiska, obowiązywało
ich prawo patronatu (ius patronatus) ®
opieka i pewna władza patrona nad wyzwoleńcem, obowiązek alimentacyjny wobec
patrona, prawo byłego właściciela do majątku wyzwoleńca po jego śmierci,
bezpłatne usługi wyzwoleńca (operae)
przyrzeczone pod przysięgą, przed wyzwoleniem oraz zakaz pozywania patrona
przed sąd bez uprzedniej zgody pretora, jak też brak możliwości wnoszenia
powództw zniesławiających.
Status Familiae
Agnacyjny - agnatio
Agnatio
®
stosunek osób pomiędzy sobą w ramach rodziny podległej jednemu zwierzchnikowi ®
pokrewieństwo agnacyjne pochodzi wyłącznie od ojca. Na czele ®
najstarszy mężczyzna z rodu (pater
familias, ius vitae neciste) ® dzierżący władzę absolutną nad rodziną, innymi osobami
podległymi, majątkiem, w tym niewolnikami; prawo do sądu rodzinnego. Wejście do
familii personae alieni iuris przez:
-
urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie.
-
akt prawny (convento
in manum, adrogatio, adoptio plena, adoptio minus plena)
Wyzwolenie spod władzy ® emancipatio ® definitywne zerwanie
węzła agnacyjnego ®
sui iuris.
Wygaśnięcie władzy familijnej
(śmierć lub capitis deminutio)
familia agnacyjna rozpada się na tyle części, ile jest osób bezpośrednio
podległych władzy pater familias,
przy czym kobiety nie mogły mieć nikogo pod swoją władzą. Stosowany do czasów
ces. Justyniana.
Kognacyjny - cognatio
Kognacja ® pokrewieństwo naturalne,
przez rzeczywiste więzi krwi. Pochodzenie jednej osoby od drugiej lub
wszystkich od jednej osoby. Pochodzenie bezpośrednie ® descendentum ascendentum.
Przy liczeniu stopnia pokrewieństwa
metodą rzymską ®
bliskość powstała na skutek więzi krwi; ile zrodzeń, tyle stopni pokrewieństwa
(top generationes, top gradus); linea directa, linea coratelares (oblicte).
Stosowane w późniejszym okresie, od czasów ces. Justyniana ®
usankcjonowane jako wyłącznie obowiązujące.
Uwagi do obliczania stopnia
pokrewieństwa:
1)
pomijamy pierwsze zrodzenie,
2)
wspólnego przodka się nie liczy,
przy obliczaniu
stopnia pokrewieństwa metodą germańską istotne, czy dzieci mają wspólnych obu
rodziców, w przeciwnym razie pochodzenie pośrednie.
Peculium
patrz: wydzielona część
majątku pater familias ® przekazana w zarząd osoby podległej władzy pater: alieni iuris lub niewolnika tzw. servi peculosi; z zachowanym prawem własności i możliwością
każdoczesnej likwidacji ® ademptio peculi);
z udziałem niewolnika w dochodach i z pewnymi elementami zdolności prawnej
niewolnika.
W prawie klasycznym zobowiązania podjęte przez servi peculosi pociągały za sobą
ograniczoną odpowiedzialność właściciela (także dla synów pozostających pod
władzą ojcowską) za zobowiązania kontraktowe (na podstawie edyktów pretorskich):
-
actio de peculio ®
odpowiedzialność do wysokości peculium z
możliwością wcześniejszego potrącenia własnych wierzytelności ®
prawo deducji; potem spłacanie wierzycieli wg kolejności zgłoszeń
-
actio tributoria ® dla
peculium na cele handlowe, jeżeli zobowiązania przekraczały wartość peculium, właściciel dzieli wartość peculium (tribuere) wierzytelności proporcjonalnie do ich wartości, bez
możliwości potrącenia własnych wierzytelności ® groźba powództwa!
-
actio quod iussu ®
dla czynności zawartych na polecenie pater,
pater odpowiada do pełnej wysokości zobowiązania,
-
actio de in rem verso ®
jeśli w wyniku czynności majątek pater się
powiększył, odpowiadał on do wysokości przysporzenia
-
actio exercitoria ® za
zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika lub alieni iuris ustanowionego kapitanem statku (magister navis) pater
odpowiadał w pełnej wysokości – o ile mieściło się w granicach ustanowienia (praeposito), czyli związane z powierzoną
działalnością
-
actio institoria ® za
zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika lub alieni iuris ustanowionego kierownikiem przeds. handlowego (institor) pater odpowiadał w pełnej wysokości – o ile mieściło się w
granicach ustanowienia (praeposito),
czyli związane z powierzoną działalnością
Delikty (przestępstwa prawa cywilnego wyrządzone przez niewolnika)
® poszkodowany uprawniony
do wystąpienia z powództwem przeciwko pater
familias osoby, która dokonała przestępstwa (pater osoby alieni iuris,
właścicielowi niewolnika); w zamian zasądzonego odszkodowania pater miał możliwość uwolnienia się od
odpowiedzialności przez wydanie sprawcy czynu pokrzywdzonemu w drodze
mancypacji (noxae datio).
Odpowiedzialność za delkity ® odpowiedzialność noksalna
Odpowiedzialność pater
familias za delikty ® przestępstwa wg prawa cywilnego wyrządzone przez osoby
podległe jego władzy. Odpowiedzialność noksalna zawsze podąża za sprawcą czynu,
czyli odpowiedzialny był ten, kto aktualnie był dzierżycielem władzy wobec
winnego (niewolnik wyzwolony odpowiadał sam);
®
przy sprzedaży niewolnika właściciel zobowiązany do uprzedzenia nowego
właściciela o możliwej odpowiedzialności noksalnej, w przeciwnym przypadku
możliwe dochodzenie roszczeń odszkodowawczych.
Zdolność do czynności prawnych
Z.d.c.p. zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych
kształtować sytuację prawną własną lub innych osób. Zmiana stanowiska prawnego
(capitis deminutio – ‘umniejszenie
osobowości’), najwyższym stopniem ® utrata wolności
(capitis deminutio maxima) – skutki
cywilne podobne do śmierci (spadek z kategorii osób do kategorii rzeczy).
Wyjątek: postliminium – dot. rzymian,
jeńców wojennych (jeńcy wojenni = niewolnicy):
-
ius
postlimini – prawo dla powracającego z niewoli ® do poprzedniego miejsca
zamieszkania i sytuacji prawnej (zachow. ciągłości władzy ojcowskiej, opieki,
praw majątkowych ale: wymagały odnowienia stosunki prawne nie do pogodzenia z
faktem niewoli małżeństwo i posiadanie)
-
w przypadku śmierci w niewoli (lex Cornelia 80 p.n.e.) – zrównanie
śmierci z datą pójścia w niewolę, co umożliwiało utrzymanie w mocy testamentu i
w ogóle dziedziczenia
Ograniczenie
z.d.c.p. ze względu na:
-
płeć (przede wszystkim dotyczyło kobiet ®
potrzebowała zgody zwierzchnika lub tutor lub pater familias, brak prawa do
sprawowania opieki ®
wyjątek: matrona rzymska = matka co najmniej trojga dzieci)
-
chorobę umysłową
-
marnotrawstwo
-
wiek:
i)
dziecko (infantes)
®
dziecko do ukończenia 7 lat życia (brak odpowiedzialności deliktowej!)
ii)
niedojrzałość (inpuberes) ® do ukończenia 12 roku przez dziewczęta, a 14 roku przez
chłopców (ograniczone prawo z.d.c.p. ® wyłącznie przysporzenia,
a dla czynności korzystnych i niekorzystnych zarazem: negotium claudicans ® czynność kulejąca – wyłącznie korzyści; możliwe c.p.
niekorzystne wyłącznie za zgodą opiekuna)
iii)
dojrzałość (puberes,
minores viginti quinque annis) ® początkowo nieograniczona z.d.c.p., od 191 p.n.e. (Lex Praetoria) możliwość przywrócenia
skutków c.p. do stanu poprzedniego; odpowiedzialność karna
iv)
pełnoletność (puberes) ® na podstawie Lex
Praetoria od 191 p.n.e. ® po ukończeniu 25 roku życia
lub następowało z powodu:
-
umniejszenia czci obywatelskiej (existimatio)
-
zmniejszenia czci obywatelskiej przez niesławę (infamia, ignominia) na skutek
popełnienia czynu hańbiącego lub przez zasądzenie ® ograniczenia w prawie
publicznym, procesie cywilnym oraz w prawie familijnym i spadkowym; inmediata ® bezpośrednia;
mediata ®
pośrednia
-
ujma w czci obywatelskiej (turpitudo) napiętnowanie ® persona turpis; (aktorzy, gladiatorzy, prostytutki) odnotowywane
przez cenzora (nota cenzorska), co 5 lat lustrum
Z.d.c.p. miał także niewolnik ® mógł zaciągać
zobowiązania (obligationes) w imieniu
właściciela ®
za wyjątkiem zobowiązań dla właściciela niekorzystnych.
Czynności prawne
Brak terminologii czy teorii w PRz. Ogólnie: zdarzenia, z
którymi łączą się skutki prawne (urodzenie, śmierć człowieka, powstanie szkody
majątkowej itd.); objaw woli skierowanej na powstanie, zmianę lub zgaśnięcie
stosunku prawnego.
Podziały:
Czynności prawne jednostronne ® oświadczenie woli jednej
strony
Czynności prawne dwustronne i wielostronne ®
oświadczenie woli dwóch lub więcej stron
Czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa) ®
Czynności prawne rozporządzające ® natychmiastowe
przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby
rozporządzającej
Czynności prawne zobowiązujące ® przyrzeczenia osób do
spełnienia świadczeń majątkowych
negotia lucrativa ®
darme (nieodpłatne) tj. jednostronne przesunięcia majątkowe
negotia de la rosa
®
odpłatne, tj. korzyści ekonomiczne są wzajemne
inter vivos ®
między żyjącymi
notis causa ®
rozporządzenia na wypadek śmierci
formalne ® wymagają spełnienia określonej formy (ilość świadków,
spiż, waga, uroczysta przysięga)
nieformalne ® nie wymagają określonej formy, wystarczy dostatecznie
wyraźne oświadczenie woli
kauzalne ® zawisłe od causa tj. podstawy prawnej
abstrakcyjne ®
oderwane od causa tj. nie zależy od
podstawy prawnej
negotia
stricti iuris ®
czynności prawa ścisłego
bona
fide ®
czynności dobrej wiary (obowiązuje dobre obyczaje, zasady współżycia społ.,
zwyczaj kupiecki etc.)
Skuteczność czynności prawnej wymaga
1)
posiadania przez strony zdolności do czynności
prawnych
2)
oświadczenie woli musi zostać złożone
3)
zgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną
4)
osnowa czynności prawnej nie może się
sprzeciwiać prawu ani dobrym obyczajom contra
bonos mores
Nieważność bezwzględna ®
czynność prawna bezwzględnie nieważna
Nieważność względna ®
czynność prawna ważna, ale możliwa do podważenia przez uprawniony podmiot
(stronę)
Częściowo nieważna ®
Oświadczenie woli – forma złożenia
®
uroczyste - wymaga spełnienia określonej formy (ilość świadków, spiż, waga,
uroczysta przysięga)
® nieformalne - nie wymaga
określonej formy, wystarczy dostatecznie wyraźne oświadczenie woli
® bezpośrednio
® dorozumiane per facta concludentia (przez czynności
konkludentne, przez które wnioskować można było o istnieniu woli pro herede gestio)
Wady oświadczenia woli:
a)
podjęte świadomie
-
reservatio
mentalis zastrzeżenie potajemne ® złożone dla pozoru, celem ukrycia prawdziwego celu; nieujawniona
na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu
oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych (czynność prawna ważna!)
-
iocum
- żart, oświadczenie złożone nie na serio
-
acta
simulata pozorność, symulacja ® czynność prawna dokonane poprawnie, ale strony umawiają
się, że normalne skutki nie następują (symulowany ® pozorny; dyssymulowany ®
ukryty)
Problem ®
rozbieżność woli z oświadczeniem ® czy uznać znaczenie prawne czynności dyssymulowanej? w
prawie poklasycznym czynność pozorna, sprzeczna z wolą ® zawsze nieważna.
b)
podjęte nieświadomie
-
pomyłka
-
błąd error ® mylne wyobrażenie o
rzeczywistym stanie rzeczy co do:
1.
identyczności osoby, z którą zawarto akt
prawny lub też, której dotyczyć miały skutki prawne tego aktu error in persona
2.
identyczności przedmiotu, do którego
odnosiło się oświadczenie woli error in
corpore
3.
rodzaju czynności prawnej ®
stanu prawnego iuris ignorantia ®
uwzględniany wyjątkowo, np. w stosunku do kobiet lub żołnierzy
-
podstęp,
oszustwo, dolus ®
rozmyślne wprowadzenie w błąd co do faktycznego stanu rzeczy, skłonienie drugiej
strony do dokonania czynności prawnej ze szkodą dla niej
c)
podjęte pod wpływem groźby vis (bojaźń – metus) ® musi
być poważna (zagrażać życiu, zdrowiu lub majątkowi) i bezprawna; zagrożony musi
się liczyć z nieodwołalnością groźby, być przekonanym o realności groźby
Formy obrony przed wadami oświadczeń woli
-
actio
doli; actio quod metus causa ® osoba wypełniła zobowiązanie i została oszukana, może
dochodzić roszczeń przed sądem
-
exceptio
doli, exceptio metus ® nie dochodzi do zrealizowania zamierzonej czynności
prawnej, bo błąd ujawniono przed jej realizacją
-
restitutio
in integrum propter dolum; restitutio in integrum ob. metum®
przywrócenie do stanu poprzedniego
Treść czynności prawnej
essentialia
negotii typowa ®
minimum treści decydującej o przynależności do określonego typu; możliwe wzbogacenie
treści istotnej o:
-
naturalia
negotii dodatki niekonieczne, ale normalnie przyjęte w obrocie,
-
accidentialia
negotii postanowienia szczególne tj. modyfikujące typową treść w
sposób szczególny
Uwaga: pewne czynności prawne nie dopuszczają warunku ani terminu tzn.
przez ich dodanie te czynności prawne stają się nieważne (objęcie spadku, emancipatio, uznanie długu, zapis z
wyboru, przysposobienie - adoptio)
czynności prawne nietypowe ® w
ramach stypulacji lub kontraktów nienazwanych
Warunek condicio
® oświadczenie woli
uzależniające powstanie lub ustanie skuteczności aktu prawnego od zdarzenia
przyszłego i przedmiotowo niepewnego (klauzula umowna); wyjątki
i ograniczenia: warunek niemożliwy do spełnienia conditio impossibilis ®
fizycznie lub prawnie ® dla
warunków zawieszających paraliżował czynności prawnych, dla rozwiązujących nie
mógł się spełnić – uważany za nie dodany; warunek niemoralny condicio contra bonos mores ® uważany za nie dodany
Warunki potestatywne, kazualne i mieszane:
a)
condicio
casualis – uzależniony od zdarzenia losowego, przypadkowe
b)
condicio
potestativa - uzależnione od woli osoby zainteresowanej UWAGA: w przypadku, gdy osoba
zainteresowana nieuczciwie uniemożliwiła spełnienie się warunku ® przyjmowano fikcję spełnienia się warunku!
c)
condicio
mixta – mieszane, tj. częściowo zależne od woli warunkowo uprawnionego
Warunki zawieszające i rozwiązujące
a)
zawieszające ® skutki czynności prawnej
następują dopiero po ziszczeniu się warunku
b)
rozwiązujące ® skutki czynności prawnej
następują od razu, ale ustępują po ewentualnym spełnieniu warunku; stosowane rzadziej, Uwaga: niedopuszczalne przy czynnościach stricti iuris
Warunki dodatnie i ujemne
a)
dodatnie ® uzależnienie czynności
prawnej od tego, że nastąpi określone zdarzenie
b)
ujemne ® uzależnienie czynności
prawnej od tego, że nie nastąpi określone zdarzenie
Termin dies
® warunek,
ale pewny, oznaczony ściśle np. 01.01.2001 lub mniej ściśle np. w dniu
urodzenia dziecka; ograniczanie skutków czynności prawnej przez dodanie:
-
terminu początkowgo - zawieszającego (a quo)
-
końcowego - rozwiązującego (termin ad quem);
skutki podobne
do skutków dodania warunku
Polecenie modus
®
obowiązek wypełnienia pewnego świadczenia, nałożony na osobę otrzymującą
bezpłatnie pewną korzyść majątkową; polecenie nie jest warunkiem, nawet
potestatywnym ®
czynność prawna jest ważna od razu. Niewypełnienie polecenia bez konsekwencji
prawnych (oceniane wyłącznie w kategoriach moralnych), dopiero w okresie późnego
cesarstwa możliwe udzielenie skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub
wypełnienie polecenia.
Wady czynności prawnych
Interpretacje ® na
podstawie wykładni (interpretatio)
wykonywana przez sądy, cesarzy w formie reskryptowej, a przede wszystkim przez jurystów.
Wola (voluntas) a oświadczenie (verba)
®
wadą czynności prawnej jest rozbieżność woli od oświadczenia – patrz ® Wady oświadczenia
woli
Skutki czynności prawnych
Skutki: pełne, częściowe, bez
efektu
Czynności ważne
® tylko ważne czynności
prawne wywołują pełne skutki prawne
Czynności nieważne
® czynności prawne nie
spełniające wymogów (negotium nullum)
bezskuteczna za wyjątkiem
a)
konwalidacji ® nadanie znaczenia
czynności nieważnej np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się
skuteczna po śmierci darczyńcy.
b)
konwersja ® nadanie znaczenia
czynności nieważnej poprzez utrzymanie w mocy (częściowo) jeżeli czynność ta
spełniała wymogi innego typu czynności prawnych
c)
zatwierdzenie ® po dojściu do pełnoletności
lub przez inną osobę ratihabitio
Czynności
wzruszalne
®
poprawne i ważne czynności prawne pobawione skutków ® dopiero na skutek
prawnych działań osób zainteresowanych pozbawieniem tych czynności prawne ich
skutków, patrz ®
Wady oświadczenia woli
Zastępstwo
®
podejmowanie czynności prawnych ze skutkiem dla innych osób, aniżeli osoba
działająca
naturalne
podejmowane przez osoby alieni
iuris lub niewolników ® przysporzenia przypadają zwierzchnikowi rodziny; zobowiązania
obciążają zwierzchnika rodziny w ściśle określonych granicach na podst. prawa
pretorskiego. Nabywanie przez osobę obcą – niemożliwe. Wyjątek: posłańcy
(nuncjusz) ®
osoba nie dokonująca czynności prawnej, a jedynie przenosząca wole osoby zainteresowanej
zastępstwo
pośrednie
zastępca działa we własnym imieniu, ze skutkiem prawnym dla
siebie i dopiero skutki dokonanych czynności prawne przenosi w drodze wtórnej
na zastąpionego; m.in. kognitor i prokurator w procesie formułkowym, opiekun i
kurator w prawie familijnym, mandatariusz czy negotiorum gestor w prawie obligacyjnym.
Rozróżniamy zastępstwo pośrednie:
-
dobrowolne ® przyjęte dobrowolnie
przez zastępcę
-
ustawowe ® nałożone na podstawie
obowiązującej ustawy
zastępstwo
bezpośrednie (przedstawicielstwo)
przedstawiciel działa w cudzym imieniu a skutki jego
działania spadają wprost na reprezentowanego ® prokurator (zarządca
majątku lub zastępca procesowy); w Pr.Rz. instytucja stosowana rzadko.
Prawo małżeńskie
Małżeństwo rzymskie
Nuncias non conicubitus
sed consensus facit – Małżeństwo tworzy nie współżycie seksualne, lecz wola
stron
Coniunctio maris et
feminae, et consortium omni vitae, pivini et humani iuris communicatio –
Związek mężczyzny i kobiety, zespolenie całego życia, instytucja prawa boskiego
i ludzkiego
®
nuptiae albo matrimonium – związek jednego mężczyzny z jedna kobietą; ‘wspólnota
prawa boskiego i ludzkiego’. Podstawą istnienia małżeństwa trwała wola
zainteresowanych (affectio maritalis),
a nie formalny akt zawarcia; wymagany consensus
®
zgoda obu stron
Odmiany małżeństwa i związki podobne
pełnoprawne
małżeństwo rzymskie - iustae nuptiae,
iustium matrimonium
®
tylko pomiędzy ob. rzymskimi (z wyjątkowym rozszerzeniem na kobiety z kręgu
Latynów lub peregrynów, którym nadano conubium).
Uwaga: tylko takie małżeństwo
wywiera skutki wg ius civile.
matrimonium iuris gentium
inne związki małżeńskie, np. mieszane pomiędzy peregrynami,
Latynami i Rzymianami bez uznania conubium;
skutki tylko wg ius gentium lub
lokalnego prawa Latynów czy peregrynów
konkubinat
®
trwały związek dwojga wolnych osób, zawiązany i utrzymany celowo jako związek
pozamałżeński (bez affectio maritalis
tj. woli lub możliwości prawnych nadania związkowi charakteru związku
małżeńskiego).
Podstawowe różnice: konkubina nie była żoną, nie
przysługiwał jej honor matrimoni ani
szczególna pozycja prawna, dzieci z tego związku dzieliły stan matki i nie
miały prawa do majątku ojca. Nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami,
szczególne zastosowanie przy nierówności pozycji społ. partnerów, np.
konkubinat dozwolony pomiędzy senatorami a wyzwoleńcami.
W okresie ces. chrześcijańskiego próby walki z konkubinatem
poprzez pogarszanie stanowiska konkubin i dzieci (zakaz dokonywania przysporzeń
na rzecz dzieci ze strony ojca), niedopuszczalność konkubinatu obok
istniejącego małżeństwa (Konstantyn Wlk. w konstytucji z 326 r.); ces.
Justynian usankcjonował k. jako niższą formę małżeństwa z ograniczonymi
skutkami, zwłaszcza w zakresie praw spadkowych konkubiny i dzieci.
contubernium
®
związki pomiędzy niewolnikami oraz pomiędzy niewolnikami i osobami wolnymi
małżeństwo cum manu
®
żona wchodzi do familii agnacyjnej męża i pod jego władzę agnacyjną
małżeństwo sine manu
® żona pozostaje sui iuris lub w dotychczasowej familii
agnacyjnej (opiekunem dotychczasowy pater,
nie mąż)
Ograniczenia dotyczące zawierania związków małżeńskich
conubium
®
zdolność do pojęcia żony zgodnie z prawem; zdolność do zawarcia pełnoprawnego
związku małżeńskiego. Plebejusze uzyskali conubium
w lex Conuleia z 445 p.n.e.; wyzwoleńcy
z wolnourodzonymi dopiero za ces. Augusta; zawsze niedostępna dla niewolników!
Conubium dane Latini veteres , niekiedy nadawane grupowo (np. gminom) oraz
indywidualnie przez cesarzy dla Latynek i peregrynek poślubiających weteranów
rzymskich po zakończeniu służby wojskowej.
dojrzałość stron, status familae
®
pokrywa się ze zdolnością wiekową do dokonywania czynności prawnej; po
osiągnięciu wieku uzależnione od wielu przyczyn, np. osoby alieni iuris musiały uzyskać zgodę zwierzchników familijnych (ces.
August wprowadził przymus zwierzchnika do wyrażenia zgody, jeżeli odmawiał jej
bezpodstawnie, ces. Justynian dopuścił zawarcie zw. m. w sytuacji, gdy
zwierzchnik był umysłowo chory).
choroba umysłowa
®
wykluczała zawarcie związku małżeńskiego, z wyjątkiem ® gdy choroba pojawiła się
po zawarciu związku małżeńskiego, wtedy związek trwał nadal.
zgoda
zainteresowanych ® consensus
pokrewieństwo
®
w linii prostej zawsze, bez ograniczenia stopnia, w linii bocznej początkowo do
6 stopnia, w prawie klasycznym do 3 stopnia; zmiana za ces. Klaudiusza ®
wujek może poślubić bratanicę (ale nie może poślubić siostrzenicy!)
adopcja i
powinowactwo
Powinowactwo ustaje z chwilą rozwiązania związku
małżeńskiego
inne
®
patrz: wady czynności prawnych oprócz
tego: zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami
prowincji, zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy; zakaz zawierania
małżeństw pod nieobecność strony (wyjątek: mężczyznę mógł zastępować nuncjusz)
ustawodawstwo ces.
Augusta
lex Iulia de
maritandis ordinibus z 18 p.n.e., lex
Papia Poppeae z 9 n.e. oraz lex Iulia
de adulteriis z 18 p.n.e ® niepopularne i często realizowane bez rezultatów, w
okresie dominatu odeszły w zapomnienie.
-
kary dla osób utrzymujących związki
pozamałżeńskie (z wyjątkiem konkubinatu i contuberium)
-
obowiązek pozostawania w zw. m. i posiadania
dzieci (wolnourodzeni: troje, wyzwoleńcy co najmniej czworo) dla mężczyzn od 25
do 60 roku życia oraz dla kobiet: od 20 do 50 r.ż.
-
po rozwiązaniu m. obowiązek zawiązania
następnego (dla kobiet vacatio po
śmierci męża do 2 lat, po rozwodzie ≤ 18 m-cy)
-
zakaz zawierania zw. m. senatorów i ich
potomstwa z wyzwoleńcami
-
zakaz m. z kobietami zniesławionymi: stręczycielki
i ich wyzwolenice, kobiety przyłapane na cudzołóstwie, skazane w postępowaniu
karnym, a także aktorki.
Osoby wywiązujące się z w/w obowiązków uprzywilejowane,
uchylające się ®
karane, głównie konsekwencje majątkowe: bezżenni (caelibes) – nie mogli nic otrzymać z testamentu, bezdzietni (orbi) – tylko połowa przysporzenia;
przysporzenie zabronione spadało na dalszych dziedziców lub spadało do fiscus’a jako caducum.
Zawarcie małżeństwa - conventio in manum
Zaręczyny - sponsalia
®
wzajemne przyrzeczenie zawarcia przyszłego małżeństwa sponsiones; w okresie wczesnej republiki (kara za niespełnienie przyrzeczenia);
w okresie późnej republiki i pryncypatu ranga zaręczyn zminimalizowana, zastąpione
przez nudus consensus ® porozumienie
osób zainteresowanych (narzeczonego i pater
narzeczonej), przy czym dołączanie sankcji uważane za sprzeczne z dobrymi
obyczajami i pozbawione ochrony procesowej. W okresie poklasycznym swoboda
zrywania zaręczyn ograniczona – zadatek w formie przyrzeczenia arra sponsalicia przepadającego na rzecz
kobiety lub w poczwórnej (od 472 n.e. – podwójnej) wysokości dla mężczyzny.
Strony obowiązuje zachowanie wierności narzeczeńskiej! Uznanie zaręczyn za
nieobowiązujące w przypadku zaginięcia jednej ze stron ® po 3 latach od daty
zaręczyn (259 r.n.e.), po roku 322 n.e. okres skrócony do 2 lat.
Sposób zawarcia
małżeństwa
®
conferreatio – akt sakralny ofiarowania chleba ofiarnego (panis paneus) Jowiszowi w obecności
dwóch kapłanów i 10 świadków (akt dostępny wyłącznie dla patrycjuszy);
® coemptio
– odstępowanie władzy agnacyjnej matrimonii
causa (osobiście dla alieni iuris,
za zgodą opiekuna dla sui iuris) za
symboliczną zapłatą; czynność prywatna i nieformalna (bez udziału
przedstawicieli władz, reprezentantów kultu religijnego i rejestrów);
Do powstania związku małżeńskiego wymagana zgodna wola
obu stron. Obyczajowo przyjęte zwyczaje dotyczące małżeństwa:
-
zaręczyny,
-
zwyczajowe obrzędy weselne ®
wniesienie żony do domu męża deductio in
domum mariti,
-
ustanowienie posagu,
-
domniemanie, że związek między żyjącymi razem
osobami, pomiędzy którymi jest on dopuszczalny, jest małżeństwem.
Włączenie żony do
familii agnacyjnej męża - Conventio in
manum
®
i wejście pod władzę męża ® manus; w
trzech formach:
a)
poprzez akt małżeństwa w formie conferreatio
b)
poprzez odstępowanie władzy agnacyjnej coemptio
c)
usus –
zmiana dotychczasowego małżeństwa sine
manu w małżeństwo cum manu po
jednorocznym pobycie żony w domu męża; skutek nie następował, jeżeli w tym
czasie przez trzy następujące po sobie noce żona spędziła w innym miejscu - usurpatio trinoctii
W okresie prawa klasycznego zanik małżeństw cum manu, jak też zwyczajów conventio in manu, usus, confarreatio i
coemptio.
Rozwiązanie małżeństwa. Zniesienie manus
Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć jednego ze
współmałżonków, a także przerwanie faktycznej wspólnoty np.: długotrwałe
zaginięcie (początkowo nieokreślone, później 5 lat), popadnięcie w niewolę u
wrogów.
Iustum matrimonium traciło charakter, gdy
odpadł dowolny z wymogów, np. utrata obywatelstwa ® związek mógł trwać jako
matrimonium iuris gentium, jeżeli jedna
ze stron utraciła wolność capitis deminutio maxima ® związek mógł istnieć jako contuberium. Nie wpływało na istnienie związku capitis deminutio minima.
Rozwód
Za porozumieniem stron divortium;
bez porozumienia (nie wymagana zgoda obu małżonków) ® repudium (uprawnienie przysługujące w związku cum manu tylko dla męża, w m. sine
manu dla obu stron); dopuszczalne przesłanie oświadczeniem woli przez
posłańca ®
nuntium mittere.
Do zerwania małżeństwa sine
manu upoważniony także zwierzchnik familijny (ces. Antonius Pius 138-161
n.e. odebrał to prawo w przypadku małżeństw harmonijnych matrimonium bene concordans). W późniejszym okresie rozwody
jednostronne utrudniane oraz karane – głównie kary majątkowe.
Zniesienie manus
Dla małżeństwa cum
manu rozwód nie oznaczał zniesienia władzy agnacyjnej nad kobietą ®
wymagany odrębny akt prawny; dla związków zawartych przez conferreatio ® zwolnienie przez diffaereatio;
dla związków zawartych przez coemptio i
usus ® zwolnienie przez remancypatio. Po dokonanym rozwodzie
kobieta mogła zmusić męża do zwolnienia jej z manus.
Skutki prawne małżeństwa
Małżeństwo rodzi powinowactwo adfinitas, affinitas ® więź pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka ®
przeszkoda przy zawarciu innego małżeństwa w ramach rodzin!
Dzieci urodzone w małżeństwie ® uprzywilejowane
stanowisko dzieci małżeńskich + pod wejściu pod władzę ojca ® kontynuowanie
rodziny.
Dla małżeństwa cum manu
Związek dominujący w okresie republiki. Żona zawsze wchodzi
pod władzę męża (lub teścia, jeżeli mąż był alieni
iuris) w randze agnacyjnej ‘córki’ (‘wnuczki’) w tym zajmuje w
społeczeństwie pozycję równą pozycji społecznej męża; dla dzieci ®
agnacyjna siostra (tylko przy regulowaniu spraw majątkowych). Uprawnienia
władztwa nad żoną ograniczone ® opinia poprzedniej rodziny + działania cenzora.
Dla małżeństwa sine manu
Nie zmienia statusu agnacyjnego
żony; z dziećmi związki wyłącznie kognacyjne; władza męża ograniczona
Małżeńskie prawo majątkowe
Dla małżeństwa cum manu
żona bez praw majątkowych ® decyduje zwierzchnik;
majątek osobisty, przysporzenia i nabytki w okresie m. żony sui iuris przypadają zwierzchnikowi
agnacyjnemu ®
który jest zobowiązany do utrzymania żony i domu.
Dla żony będącej alieni
iuris przed małżeństwem ® utrata praw spadkowych w poprzedniej rodzinie,
uzyskanie w nowej
Dla małżeństwa sine manu
faktyczna rozdzielność majątkowa; dla żony sui iuris możliwe oddanie majątku w
zarząd męża; ®
mąż zobowiązany do utrzymania żony i domu.
Zakaz darowizn pomiędzy małżonkami
Wszelkie darowizny nieważne; część naruszeń usankcjonowana w
oratio Severi z 206 n.e. ®
niewzruszalne darowizny, które trwały do śmierci darczyńcy.
Posag
Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety ®
przysporzenie bezpłatne; różne źródła pochodzenia posagu:
-
dos
profecticia ®
ustanawiany przez pater familias lub
przez inne osoby
-
dos
adventicia ®
wnoszony osobiście przez kobiety lub osoby trzecie (do posagu wchodziły także
podarki z okresu narzeczeństwa i z okazji zawarcia związku małżeńskiego); za
ces. Justyniana wprowadzony jako obowiązkowy
-
dos
recepticia ®
posag od osoby trzeciej – podlegał zwrotowi w przypadku rozwodu lub śmierci
kobiety
-
dos
estimata ®
posag za oszacowaniem – podlegał zwrotowi w przypadku rozwodu lub śmierci
kobiety , zwrotowi przysługiwała wartość rzeczy wniesionych w posagu
Posag wnoszony przed, przy zawarciu lub w trakcie trwania
związku małżeńskiego. Pochodzenie posagu istotne dla sytuacji dokonywania jego
zwrotu. Od 18 r. n.e. niemożliwe alienowanie z posagu gruntów położonych w
Italii.
Formy wnoszenia
-
dotis
datio realne przysporzenie ® jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu,
dostępne dla niektórych osób; zobowiązanie prawnie skuteczne i zaskarżalne,
podlegało zwrotowi w przypadku nie zawarcia małżeństwa
-
dotis
promisio ®
czynność dwustronna, przyrzeczenie złożone i przyjęte w formie stypulacji;
zobowiązanie prawnie skuteczne i zaskarżalne
-
pollicitatio
dotis ®
nieformalne przyrzeczenie posagu
Zwrot posagu:
®
obowiązek moralny (prawo zwyczajowe, w okresie republiki); w przypadku rozwodu
traktowany jako dług honorowy męża wobec żony; grunty zwracane natychmiast,
majątek ruchomy w trzech ratach.
-
actio in
stipulatu ®
zastrzeżony przy ustanawianiu posagu; możliwe określenie przypadków, w których
wymaganemu zwrotowi podlega posag, nie pożytki ® posag zwrotny dos recepticia; wymuszenie należnego
zwrotu w trybie actio ex stipulatu,
-
actio rei
uxoriae ®
obowiązek zwrotu posagu, wprowadzony przez pretorów; na podst. powództwa bone fidei, sąd oceniał podstawę i zakres;
z reguły przy rozwodzie, bez względu na przyczynę; zakres zwrotu różny (tylko
substancja, bez pożytków)
-
reforma ces. Justyniana ® konstytucja z 530 n.e.
obowiązek zwrotu posagu + gwarancja zwrotu (ces. Augustyn: zakaz sprzedaży
gruntów posagowych w Italii ® ces. Justynian rozszerzył zakaz na wszystkie grunty +
zakaz ich obciążania); mąż tylko użytkownikiem posagu; roszczenia żony
zabezpieczone generalnym zastawem hipotecznym na majątku męża
Darowizna z powodu małżeństwa (donatio: ante nuptias, propter nuptias)
Podarki dla narzeczonej dane lub przyrzeczone przed zawarcie
zw. małżeńskiego ®
przeciwwaga posagu (zwrot darowizny w formie posagu donatio ante nuptias in dotem redacta) usankcjonowana przez ces.
Justyniana ®
darowizna z powodu małżeństwa donatio
propter nuptias. Przedmiot darowizny w majątku męża, ale w przypadku
rozwiązania małżeństwa wraz z posagiem dodatkowym – zabezpieczenie żony i
dzieci wyjątek: rozwód z winy żony.
Turbatio sangvinis
®
okres żałoby po śmierci lub zaginięciu męża – w różnych okresach 10 lub 12
miesięcy; dotyczył głównie uznania dzieci narodzonych w tym czasie za potomków mężczyzny – patrz powstanie władzy ojcowskiej
Władza ojcowska
Powstanie władzy ojcowskiej – patria potestas
®
dot. wyłącznie mężczyzn, obywateli rzymskich urodzonych z pełnoprawnego
małżeństwa rzymskiego (ius matrimonium)
zawartego między osobami mającymi conubium
(także w małżeństwie sine manu),
wymagane uznanie dziecka za pochodzące z prawego łoża (domniemania: urodzone od
182 do 300 dni od daty małżeństwa + ‘maż matki’; ‘pater est quem nuptiae demonstrant’ – ‘ojcem jest ten, na którego
wskazuje małżeństwo’) symboliczne podniesienie dziecka przez ojca tollere liberum
dotyczyło także potomków przysposobionych wcześniej przez pater w formie legitimatio lub adoptio;
Władza odnosiła się do podległych jej członków familii
(oznaczała podległość, ale i przyznanie status społ. wynikający z pozycji
ojca); pierwsza osoba ® żona w małżeństwie cum
manu.; dzieci ®
tylko z pełnoprawnego m. rzymskiego,
Przysposobienie (adrogatio, adoptio)
¨
adrogatio
(dot. osób sui iuris), adoptio (dot.
osób alieni iuris) ®
przybranie dziecka; szczególna forma: Conventio
in manum dotyczyła żony (wymogi: co najmniej 18 lat różnicy wieku ® ‘pełna
dojrzałość’; niemożliwe przysposobienie własnego dziecka np. z nieprawego
łoża), możliwe także uznanie za wnuka, prawnuka jak i ‘awansować’ wnuka do roli
syna;
¨
Adrogatio ® powodowało wejście pod
władzę pater familias, w tym utratę
praw majątkowych (majątek przechodził na zwierzchnika); podlegało ścisłej
kontroli społ., ®
wymagane zatwierdzenie, w formie oddzielnej uchwały, przez zgromadzenie ludowe
(comitia); po ustaniu działalności comitia zatwierdzane reskryptem
cesarskim (w tym okresie rozciągnięcie możliwości na kobiety, osoby niedojrzałe
impuberes oraz mieszkańców prowincji).
¨
Adoptio ® przejście pod władzę
innego pater; dokonywane bezpośrednio
przez osoby zainteresowane, w oparciu o władzę magistratury - imperio magistratus; do II w.n.e.
czynność wymagała (LXIIT)
wcześniejszej, trzykrotnej sprzedaży syna. Pod koniec okresu klasycznego nowa
forma ®
umowa pomiędzy zwierzchnikami familii + wymagana zgoda adoptowanego. Wraz ze
zmianą pater następowała zmiana praw
majątkowych (spadkowych). W prawie pretorskim i później w cesarskim sugestia,
aby zachować adoptowanemu prawa wynikające z pokrewieństwa w poprzedniej familias; w prawie justyniańskim
rozróżnienie:
q pełne skutki - adoptio plena ® dot. wyłącznie adopcji na rzecz ascendentów (dziadków
naturalnych) tj. zaciśnięcie węzła naturalnego
q niepełne skutki adoptio minus plena ® adoptowany pozostawał w familii i pod władzą pater, a w nowej familii uzyskiwał tylko
prawo dziedziczenia ab intestato po
ojcu adoptującym.
legitimatio
®
nadanie dzieciom urodz. w konkubinacie liberis
naturales ®
statusu dzieci urodzonych w małżeństwie ® legitimi; dokonywane poprzez:
a)
adoptio
per naturam imitatur ® przysposobienie naśladujące naturę
b)
per
subsequence ®
na skutek małżeństwa legalizującego związek osób będących w konkubinacie
(obowiązywało od czasów ces. Konstantyna Wlk.)
c)
per
rescriptum principis ® w formie rozporządzenia cesarskiego (prawo wprowadzone
w okresie dominatu; podobny skutek wg prawa justyniańskiego powodował reskrypt
cesarski)
Zgaśnięcie władzy ojcowskiej
®
w zasadzie władza dożywotnia; wyjątkiem capitis
deminutio maxima lub capitis
deminutio media, zmiana przynależności do familias za zgodą pater oraz
osiągnięcie przez alieni iuris
wysokich stanowisk kapłańskich lub Westalki; także utrata ‘za karę’ np. porzucenie
dziecka. Możliwe osiągnięcie statusu sui
iuris poprzez emancypację, za zgoda pater.
Emancypacja – emancipatio
®
zwolnienie z władzy ojcowskiej i zarazem z familii agnacyjnej połączone z
utratą uprawnień do majątku familijnego (wydziedziczenie; pozostawała więź
kognacyjna) ®
za wyjątkiem peculium (przy czym pater zachowywali sobie czasami pewną
część, zwykle 1/3 peculium).
Dokonywana w formie aktu pozornej sprzedaży i późniejszego wyzwalania; dopiero
za ces. Justyniana zastąpiona oświadczeniem woli pater, a także emancypowanej osoby – jeżeli była dojrzała. Możliwe
emancypowanie wnuków.
Władza nad osobami
Początkowo ograniczona wyłącznie
normami sakralnymi i obyczajowymi, opinią publiczną, działalnością cenzorów
etc. U schyłku republiki akcentowana rola obowiązków ojcowskich (officium, pietas) – edykty pretorskie,
później cesarskie (np. obowiązek alimentacji dochodzony w drodze extraordinaria cognitio).
Dysponowanie życiem – ius vitae necisque
®
sprawowanie jurysdykcji karnej za najcięższe przestępstwa, w obecności i
aprobacie sądu domowego iudicum
domesticum. Za pryncypatu nadużycie ivn
karane, w IV w. n.e. karanie za najcięższe przestępstwa przekazane sądom
państwowym; większa swoboda przy decydowaniu o życiu noworodków ® LXIIT przewidywała pozbawianie życia
płodów nieudanych; porzucanie (dot. głównie dzieci pozamałżeńskich,
dziewczynek), nie traktowane jako zabójstwo!
Sprzedaż – ius vendendi
®
prawo sprzedaży; w obrębie państwa – stan przejściowy, po wyzwoleniu powrót do
władzy ojca; na podstawie LXIIT ograniczenie
swobody sprzedaży do 3 w przypadku syna, a 1 dla córek i wnuków ®
często wykorzystywane do adopcji i emancypacji. Sprzedaż żony niemożliwa! W
roku 294 ces. Dioklecjan zakazał alienowania dzieci (sprzedaż, darowiznę i
oddanie w zastaw), w 329 ces. Konstantyn Wlk. zezwolił na sprzedaż noworodków z
możliwością odkupu.
Małżeństwo
®
zgoda pater wymagana do II w. n.e.;
problemy z małżeństwami zawieranymi pod presją ojca?
Środki ochrony
®
uprawnienie pater do realizacji
uprawnień w drodze dozwolonej samopomocy oraz – wobec osób postronnych -
dochodzenia w drodze powództwa
windykacyjnego podobnego do rei
vindicatio. W tym samym celu, w prawie pretorskim, służyły interdykty
pretorskie umożliwiające identyfikację i odebranie dzieci.
Władza nad majątkiem
Jedność majątku
Właścicielem, zarządca i dysponentem ® pater; także nabytki alieni
iuris, zobowiązania osób podległych tylko w ściśle określonych granicach ®
patrz peculium. Dzieci pater uprzywilejowane w prawie spadkowym.
Majątek posagowy żony – rex uxoria
® wyodrębniony majątek
posagowy żony (dotyczy wyłącznie kobiet sui
iuris); możliwe oddanie majątku do zarządzania pater
Wydzielona część majątku – peculium
patrz: peculium ® wydzielona część majątku pater familias w odrębnym zarządzie
dzieci i wnuków a także niewolników. Właścicielem peculium profecticium – pater, upoważniony w każdej chwili do
likwidacji peculium ® adempti peculli;
Zarządca peculium
(nawet posiadający prawo do swobodnej administracji - libera peculii administratio) nie upoważniony do umniejszania
wartości przez darowizny.
Majątek odrębny osób podległych – peculium castrense – peculium quasi castrense
-
peculium
castrense ®
majątek odrębny osoby alieni iuris pochodzący z darowizn
rodziców i krewnych a także majątku nabytego podczas służby wojskowej; skutkuje
powstaniem podmiotowością prawna majątkowa w zakresie zarządzania wyodrębnionym
majątkiem;
-
peculium
quasi castrense ®
w okresie dominatu majątek odrębny
osoby alieni iuris pochodzący z
nabytków uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej;
W przypadku śmierci właściciela majątek odrębny przypadał pater wyłącznie wtedy, gdy nie
zadysponowane inaczej w testamencie.
Nabytki dzieci – bona materna i inne
®
na mocy ustawodawstwa cesarskiego wydzielone z majątku dobra spadkowe
przypadające dzieciom po matce – bona
materna; także pochodzące z innych źródeł – bona adventicia. Uprawnienia pater
stopniowo ograniczane, do zarządu i pobierania pożytków, bez możliwości
dysponowania (z wyjątkiem peculium pochodzącego
od pater).
Opieka i kuratela
Opieka
Dotyczyła osób alieni
iuris pozbawionych częściowo lub całkowicie zdolności do czynności prawnych
(sieroty i półsieroty bez ojca, osoby wyzwolone i emancypowane do 25 roku
życia, kobiet sui iuris nie
podlegających władzy ojca lub męża, osoby stale lub przejściowo pozbawionej
zdolności do czynności prawnych na skutek chorób umysłowych lub marnotrawstwa).
Opieka nad niedojrzałymi – tutela impuberum
Tutela
legitima
®
wg prawa zwyczajowego, potwierdzonego w LXIIT
do sprawowania opieki powołani najbliżsi agnaci, a w ich braku – gentylowie
(opieka ustawowa). Zagrożenia: opiekun – tutor
najczęściej zarazem ustawowy spadkobierca podopiecznego – pupillus. Obowiązywały do ces.
Justyniana; kobiety posiadających ius
liberorum – wymagana ilość dzieci: 3 (dla wolnych), 4 (dla wyzwolonych,
zostały dopuszczone do opieki dopiero w okresie poklasycznym.
Tutela
testamentaria
®
na podstawie LXIIT; powołanie opiekuna w testamencie
Tutela dativa
®
od 200 p.n.e. na zarządzenie władzy (na okoliczność braku opiekuna ustawowego
lub testamentowego). Z wnioskiem występowała dowolna osoba, decyzje podejmował
pretor lub namiestnik prowincji; w II w. n.e. powstanie urzędu pretora ds. opiekuńczych
tutor tutelarius. Opiekun mianowany –
obowiązek obywatelski, nie można odrzucić, przenieść ani odrzucić, wyłącznie
prośba o zwolnienie z obowiązku na podstawie poważnych, wyszczególnionych
przyczyn excusationes
Opieka nad kobietami – tutela mulierum
Dot. rzymskich kobiet sui
iuris, stosowane głównie w okresie republiki; później rozkład i zanik;
®
osłabienie roli opiekuna na skutek zapisu w testamencie mężów, prawo wyboru
opiekuna tutoris optio (jednorazowo,
a nawet wielokrotnie). Stosowane także wejście pod władzę agnacyjną innego
mężczyzny za pomocą coemptio
dokonywana w celu uniknięcia opieki tutelae
evitande causa, który następnie oddawał kobietę w mancipium wskazanej osobie, która z kolei wyzwalała kobietę z macipium i stawała się opiekunem
powierniczym tutor fiduciarius.
Dojrzała kobieta sui
iuris zarządzała majątkiem sama, jedynie do ważniejszych czynności prawnych
(wyzwolenie niewolnika, sporządzenie testamentu, zaciągnięcie zobowiązania)
potrzeba była współudziału opiekuna (auctoritas
tutoris); w okresie pryncypatu wymóg tylko formalny, bowiem często pretor
zmuszał opiekuna do udzielenia pozwolenia ® stąd też brak odpowiedzialności
opiekuna za sposób sprawowania opieki. Likwidacja ograniczeń ® ces.
August (dot. kobiet wielodzietnych, mających ius liberorum – wymagana ilość dzieci: 3 (dla wolnych), 4 (dla
wyzwolonych). Ces. Kaludiusz zniósł ustaw. opiekę agnatów nad kobietami
(zachowując podobną obowiązującą wyzwoleńców). Stopniowy zanik w konstytucjach
ces. Dioklecjana z lat 293 i 294; później zanik instytucji.
Władza tutora – vis ac potestas
® nad osobą i majątkiem,
ale bez np. ius vitae necisque;
władza nad majątkiem domini loco tj. na wzór właściciela; w okresie
klasycznym kontrolowana urzędowo, w okresie dominatu stopniowo ograniczana
(zakaz darowizn z majątku, pozbywanie nieruchomości i cennych ruchomości, a za
ces. Justyniana nawet inkaso większych należności pupilla). Zarządzanie majątkiem pupila do 7 lat – sam opiekun, po
osiągnięciu tego wieku pupil może powiększać majątek samodzielnie ®
opiekun może dopuszczać pupila do podejmowania czynności prawnych zobowiązujących
lub umniejszających majątek ® wymóg aprobaty opiekuna, udzielonej bezpośrednio przy
akcie prawnym.
Odpowiedzialność opiekuna
powództwo popularne – accusatio rationibus tutoris
®
na podstawie LXIIT przysługujące
każdemu obywatelowi (także kobietom) do usunięcia remotio w czasie trwania opieki opiekuna szkodzącego pupilowi
powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – actio rationibus distrahendis
®
na podstawie LXIIT przysługujące
pupilowi po zakończeniu opieki do
dochodzenia podwójnej wartości sprzeniewierzonego przez opiekuna, majątku
pupila – powództwo karne; możliwe także suspectus
- odsunięcie tutora ‘podejrzanego’ o
działanie na niekorzyść pupila
powództwo procesowe – actio tutelae
®
iudicum bonae fidei normalne środki
procesowe ®
żądanie pupila do rozliczenia ze sprawowania opieki; uformowane pod koniec
republiki jako kształtowała zasady odpowiedzialności opiekuna (skutki
pozytywnego działania, potem rozszerzona o niedbalstwo);
®
actio tutelae directa - powództwo pupila - zasądzenie kary dla opiekuna
pociągało za sobą infamię
®
actio tutelae contraria – prawo
opiekuna do wytoczenia powództwa wzajemnego.
Praktykowane odbieranie przez opiekuna gwarancji, że majątek
pupila nie zostanie uszczuplony ® stosowany wobec opiekunów ustawowych w formie
stypulacji pretorskich przy udziale pupila lub (dla pupili pozbawionych
zupełnie zdolności prawnych ) jego niewolnika. Dodatkowe zabezpieczenie majątku
pupila ®
inwentaryzacja majątku po objęciu opieki, od czasów ces. Konstantyna Wlk.
ustawowe prawo zastawu (hipoteka generalna) na całym majątku opiekuna.
Ustanie opieki
-
osiągnięcie dojrzałości pupila,
-
śmierć pupila lub tutora
-
capitis de
minutio opiekuna
-
zwolnienie tutora z powierzonych obowiązków (wiek, wniosek
opiekuna)
-
usunięcie opiekuna
Kuratela (cura, curatio)
Dotyczyła innych kręgów osób i sytuacji niż opieka, w
szczególności dot. sytuacji wyjątkowych (opieka nad umysłowo chorymi, nad
marnotrawcami) lub też stanu przejściowego (płód nienarodzony, osoba
nieobecna); dot. głównie opieki nad majątkiem, czasami nawet tylko nad masą
spadkową. Kurator z reguły zarządzał majątkiem sam, bez udziału podopiecznego.
Brak szczególnej odpowiedzialności kuratorów ® ponosili odpowiedzialność
na zasadach ogólnych, ajk przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto) – dopiero ces.
Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.
Zarząd majątku umysłowo chorego (cura furiosi); kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi)
®
dot. osoby pozbawionej lub ograniczonej zdolności do podejmowania czynności
prawnych wg LXIIT przypadająca najbliższym
agnatom, w ich braku – gentylom. Oprócz kurateli ustawowej (cura legitima) kuratela z nominacji
urzędnika; powołanie kuratora w testamencie traktowano jako wniosek, z reguły
uwzględniany.
Kuratela nad osobami formalnie dojrzałymi, poniżej 25 roku życia (cura minorum)
®
powstała po uchwaleniu Lex Laetoria,
umożliwiała udział w obrocie prawnym; kurator wyznaczany przez urzędnika, początkowo
doraźnie do czynności i to na wniosek specjalnie uzasadniony, stopniowo
rozszerzany ®
w czasach Marka Aureliusza do zarządu całym majątkiem minora łącznie. W okresie poklasycznym pojęcie rozciągnęło się na
opiekę nad niedojrzałymi do 25 roku życia.
Inne rodzaje kurateli:
Kurator majątku dłużnika (curator bonorum)
Kurator do pieczy nad nie objętą masą spadkową (curator hereditas iacentis)
Kurator dziecka poczętego, nie urodzonego (curator ventri datus)
Kurator starców, chorych i ułomnych (curator debilium personarum)
kurator osób nieobecnych (curator absentis)
Widziałem tutaj komentarz kilka tygodni temu na temat dr Agbazary i postanowiłem skontaktować się z nim zgodnie z instrukcją, dzięki temu człowiekowi za przyniesienie mi radości zgodnie z życzeniem. postąpiłem zgodnie z instrukcjami, które udzielił innym, aby odzyskać moją kochankę, która opuściła mnie i dzieci na 3 lata, ale dzięki dr Agbazara, ponieważ teraz wróciły do mnie na dobre i jesteśmy razem szczęśliwi. skontaktuj się z nim również w celu uzyskania pomocy, jeśli masz problem w związku przez e-mail na adres: ( agbazara@gmail.com ) LUB przez WhatsApp na: (+2348104102662). I zeznaj za siebie.
OdpowiedzUsuń