Wstęp
Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...
Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.
Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.
Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.
Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.
Prawo rzeczowe - res
Res
Res ®
rzeczy
res corporales ® przedmioty materialne (także zwierzęta,
oddzielone części człowieka, jak włosy)
res incorporales (quae tangi non possunt – których nie
można dotknąć) ®
prawa, np. wierzytelności, użytkowanie.
Rzeczy materialne, dostępne, przeznaczone do obrotu
(pojedyncze, złożone, zbiorowe) - res
corporalis
® to samoistny
przedmiot materialny dostępny i przeznaczony do obrotu lub ograniczony twór
przyrody, który można opanować lub zawłaszczyć. Podział na:
-
pojedyncze, stanowiące organicznie
związaną lub jednorodną całość pod względem gospodarczym i prawnym;
-
złożone corpus
ex cohaerentibus – jedna całość składająca się z części składowych;
elementy wchodzące w skład całości tracą swoją odrębność i stają się częścią składową
-
zbiorowe corpus
ex distantibus – zbiór rzeczy
oznaczonych wspólną nazwą (biblioteka, trzoda)
Rzeczy wyłączone z obrotu - res extra commercium
-
res humani
iuris – rzeczy służące wszystkim ludziom
§ res imnium communes - rzeczy służące
wszystkim (powietrze, morze, słońce, księżyc)
§ res publicae – należące do państwa
rzymskiego, w użytku publicznym (drogi, porty, rzeki spławne)
-
res divini
iuris – rzeczy boskiego prawa, związane z kultem i religią
§ res
sacre – rzeczy święte, poświęcone bogom,
tj. wyłączone z obiegu ludzkiego (świątynie, ołtarze)
§ res sanctae – mury i bramy Rzymu, słupy
graniczne, okopy wojenne, niedotykalne
ze względu na dobro wspólne
§ res religiosae – miejsca otoczone czcią,
np. pochówku.
Res mancipio (mancipii) ® grunty położone w Italii, służebności gruntowe
wiejskie, niewolnicy oraz zwierzęta pociągowe i juczne
Res nec mancipio (nec mancipii) ®
rzeczy, nad którymi władzy nie przenosi się, tylko oddaje się w używanie (także
drób)
Res nullius ®
rzeczy niczyje, nie należące do niczyjego majątku prywatnego (dzikie zwierzęta,
zwierzęta oswojone które uciekły bez skłonności do powrotu; mienie
cudzoziemców, z których państwami Rzym nie prowadził stosunków umownych).
Szczególnym rodzajem rzeczy niczyich były:
-
res
derelictae ®
rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela z zamiarem pozbycia się
-
thesaurus
®
skarb; wartościowy przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie
można ustalić osoby właściciela.
Klasyfikacja rzeczy
Wg możliwości przemieszczania
-
res
mobiles a contrario®
ruchome, tj. dające się przenieść bez naruszania swojej istoty
-
res
immobile, immobilia ®
nieruchomości ®
grunty i wszystko trwale z nimi związane (ager,
fundus) w sposób naturalny lub sztuczny – stanowiące jego część składową (superficies solo cedit – to, co
połączone z powierzchnią (gruntu) należy do gruntu). Prawo rzymskie nie znało
odrębnych nieruchomości budynkowych czy lokalowych.
§ ager rusticus – grunt przeznaczony pod
uprawę
§ ager urbana – grunt zabudowany
(przeznaczony pod zabudowę)
ager naturalis ®
nieruchomość o granicach wytyczonych przez
naturę (strumień, las, urwisko)
ager …… ®
granice sztuczne, wyznaczone przez mierniczego
Tryb nabycia i przenoszenia własności wedle tych samych
reguł , różnice objawiały się w drobnych sprawach np. w innym okresie
zasiedzenia (2 lata dla immobili, 1
rok dla mobili) oraz innych
interdyktów chroniących posiadanie.
Wg oznaczenia – indywidualnie lub gatunkowo(species, genus)
-
species
(in specie) ®
rzeczy oznaczone indywidualnie, rzeczy odrębnie kwalifikowane ze względu na ich
cechy indywidualne (obraz, rzeźba), niezamienne
-
genus, (in
genere) ® rzeczy zamienne, rodzajowo
oznaczone, tj. oznaczone co do gatunku, ilości, miary, wagi; gatunek nigdy nie
ginie (odpowiednik umowy sprzedaży dokonanej pod warunkiem)
Przyjęcie podziału zależne od woli kontrahentów, jednak
zwyczajowo pewne kategorie rzeczy (podlegające mierzeniu czy ważeniu) określano
jako genus – rzeczami zamiennymi.
Przyjęty podział istotny dla zachowania poprawnej formy obrotu: pożyczką mogły
być objęte wyłącznie genus, zaś
przedmiotem użyczenia wyłącznie in specie.
Wg trwałości
Rzeczy zużywalne ®
podlegające zużyciu podczas ich użycia (np. żywność, opał, pieniądze),
Rzeczy niezużywalne ® wszystkie inne rzeczy w rozumieniu prawnym.
Rzeczy zużywalne nie mogły być przedmiotem używania usus, użytkowania ususfructus, a także kontraktu użyczenia lub najmu.
Wg możliwości podziału
Rzeczy podzielne ®
te, które przez podział nie traciły nieproporcjonalnie na swojej wartości
Rzeczy niepodzielne ® rzeczy tracące przez podział swoją istotę (zwierzęta)
lub zmieniające istotnie swoją wartość (kamienie szlachetne).
Podzielność lub niepodzielność rzeczy miała wpływ na
możliwość podziału współwłasności (podział prawa
na tzw. części idealne przy współwłasności);
niepodzielność ®
powodem powstania zobowiązania solidarnego.
Pożytki naturalne fructus naturales
®
dochód pochodzący od posiadanej rzeczy, organiczne płody jakiejś rzeczy lub
odłączone części składowe, uzyskiwane w ramach jej naturalnej eksploatacji jako
przychód z niej.
Pożytki cywilne fructus civiles (loco fructus)
® przychody cywilne uzyskane z rzeczy na podstawie
stosunku obligacyjnego, kiedy rzecz (lub prawo) przynosi dochód (dochód z czynności
prawnej, np. czynsz).
Wg przynależności (rzecz główna – res generalis, przypadłość)
®
rzeczy gospodarczo związane z rzeczą główną, wspólnie umożliwiające uzyskanie
rezultatu gospodarczego (klucze ®
przynależność do zamka, żagle ®
przynależność do statku).
Własność
Własność
Rodzaje władztwa nad rzeczami
Ulpian: Rozróżnić należy władztwo faktyczne od prawa do
rzeczy (szczególnie posiadanie od własności) -separata esse debet possessio a proprietate
Paulus: Posiadanie jest kwestią faktu, a nie prawa - rem facti, non iuris esse
Własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem - Nihil commune habet proprietas cum
possessione
Władztwo nad rzeczami mogło mieć charakter faktyczny
(posiadanie possessio i dzierżenie detentio) lub prawny (wyrażone w prawach
rzeczowych – własność i prawa na rzeczy cudzej – iura in re aliena). Ograniczonymi prawami rzeczowymi na rzeczy
cudzej były – służebności, prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i
superficies (prawo zabudowy). Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter
bezwzględny (skuteczne erga omnes),
objęte ochroną procesową za pomocą actiones
in rem.
Prawem przedmiotowym jest ogół przepisów obowiązujących w
danym państwie.
Prawem podmiotowym – uprawnienie np. własność
Pojęcie własności
Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego
korzystania z rzeczy i rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób.
prawo bezwzględnie
skuteczne erga omnes ®
prawo własności, odnosiło się to do wszelkich praw rzeczowych ale i do prawa
rodzinnego – władza ojcowska, manus,
spadkowe.
prawa względne ® w
przeciwieństwo do prawa własności prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych
osób.
Prawo własności dawało pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas) nieograniczone co
do treści, ograniczenia mogły wynikać jedynie z okoliczności zewnętrznych i
obejmowało m.in.:
-
prawo posiadania rzeczy własnej (ius possidendi)
-
prawo do używania rzeczy własnej (ius utendi)
-
prawo zużycia (ius abutendi)
-
prawo do pobierania pożytków (ius fruendi)
-
prawo do rozporządzania rzeczą własną (ius disponendi)
Ograniczenia uprawnień właściciela
-
sfera obyczajowa ® w przypadku zaniedbywania uprawy roli
-
prawo sąsiedzkie ® zakaz zmiany naturalnego spływu wody, przycinania
usuwania drzew na granicy działek, prawo zbioru owoców z własnego drzewa
opadłych na działkę sąsiada
-
prawa publiczne ® ograniczenia o charakterze:
§ sanitarnym
®
grzebania i palenia zmarłych w Rzymie
§ budowlanym
§ komunikacyjnym
®
zapewnienie dostępu do dróg i rzek
§ administracyjnym
®
wywłaszczenie pod budowę i konserwację dróg, placów, akweduktów
-
ciężary publiczne (munera publica) ®
obowiązek utrzymania dróg publicznych sąsiadujących z gruntem (LXIIT),
obowiązek przekazywania poczty, płacenie podatków (tributia)
Rodzaje własności
Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium, proprietas)
®
przysługująca wyłącznie obywatelowi rzymskiemu, dokonywana na mocy prawa
cywilnego, obejmująca zarówno res mancipi
(rzeczy nabyte w trybie mancipio lub
in iure cessio), dla res nec mancipi wystarczające także
nieformalne wydanie rzeczy w trybie traditio. Przedmiotem własności kwirytalnej były
wyłącznie grunty w Italii, niewolnicy i rzeczy ruchome. Tylko takiej własności
przysługiwały pretoryjne środki ochrony własności: rei vindicatio oraz actia
negatoria.
Własność bonitarna (in bonis) pretorska
®
rodzaj własności powstający w przypadku przeniesienia własności na res mancipi w trybie traditio;
pozbywca pozostając nadal właścicielem kwirytarnym tracił realne prawo
dysponowania rzeczą (nudum ius Quiritium –
gołe prawo Kwirytów); nabywca posiadał possessio
civilis , a właścicielem kwirytalnym stawał się przez zasiedzenie usucapio (po 1 lub 2 latach).
W przypadku sporu nabywcy przysługiwało prawo ochrony
prawnej (pretorskiej) w trybie exceptio
iustii dominii a także actio
Publicana z prawem egzekucji przy
pomocy venditio bonorum, a także
prawo dziedziczenia pretorskiego bonorum
possessio, któremu pretor udzielał ochrony procesowej (skargi i ekscepcji) ® stąd
też nazwa własność pretorska.
Dualizm rodzajów własności znika w prawie justyniańskim.
Nieruchomości w prowincjach
® jako
własność ludu rzymskiego nie mogły stanowiż własności indywidualnej;
pozostawały one w rękach prywatnych z prawem „posiadania i użytkowania”, a w
rzeczywistości władztwo było dziedziczne, zbywalne, bezwzględne ® mimo
to nie określone jako własność! Likwidacja pojęcia po wprowadzeniu
opodatkowania nieruchomości przez ces. Dioklecjana (292 n.e.)
Własność peregrynów (peregryni certe civitatis)
®
peregryni mogli być właścicielami w swoich miastach na podstawie prawa
narodowego. Nabycie od obywatela rzymskiego rzeczy nie dawało peregrynowi
własności kwirytarnej, ale podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność peregrynów
straciła na znaczeniu po edykcie Karakali.
Pierwotne nabycie własności
Usucapio zasiedzenie
następowało na podstawie faktycznego władztwa nad rzeczą
przez okres: 1 roku dla rzeczy ruchomych, 2 lat dla nieruchomości (nie
dotyczyło rzeczy skradzionych, nabytych przemocą, wyjętych z obiegu, później
także zbiegłych niewolników i rzeczy należących do skarbu państwa); ponadto
nabywca winien działać w dobrej wierze (bona
fides); nadzwyczajne sposoby zasiedzenia:
usurpatio pro hedere ® dotyczyło prawa zasiedzenia (po 1 roku) majątku
spadkowego w przypadku nie objęcia go przez heredes
extranei
usureceptio fiduciae causa ® odzyskanie przez zasiedzenie rzeczy, która zastała
fiducjarnie przeniesiona na inną osobę, celem zabezpieczenia wierzytelności (fiducia cum creditore contracta), bądź
w celu użyczenia lub przechowania rzeczy (fiducia
cum amico contracta); gdy rzecz znalazła się ponownie w posiadaniu
poprzedniego właściciela, wówczas bez względu na tytuł i dobrą wiarę odzyskiwał
on daną rzecz przez zasiedzenie (dla fiducia
cum amico) lub po spłacie długu (dla
fiducia cum creditore).
Przesłanki niezbędne do zasiedzenia rzeczy:
res habilis ®
rzecz musi się nadawać do zasiedzenia (wyłączeni zbiegli niewolnicy, rzeczy
wyjęte z obiegu, własności skarbu państwa)
titulus ®
posiadanie prowadzące do zasiedzenia oparte na słusznym i prawdziwym tytule
(bona) fides ®
dobra wiara, przekonanie, że wydający jest właścicielem rzeczy (wymagana przy
zawarciu umowy i wydawaniu rzeczy)
possessio ®
władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie, sprawowane w sposób
nieprzerwany (utrata posiadania powodowała przerwanie zasiedzenia)
tempus ®
odpowiedni czas: 1 rok dla ruchomości, 2 dla nieruchomości; od reformy
Justyniana 3 / 10 lub 20 (spadkobierca może kontynuować zasiedzenie
spadkodawcy, o ile spełniał pozostałe przesłanki potrzebne dla zasiedzenia; od
czasów Sewerów również kupujący mógł doliczyć czas posiadania przez zbywcę)
W prawie archaicznym zasiedzenie usuwało braki formalne (brak odpowiedniej formy
przy przenoszeniu własności); oprócz tego dla spadkobierców przywłaszczających
sobie rzecz ze spadku nie wiedząc, że była ona zdeponowana lub oddana w komodat,
usuwało także braki materialne (wymóg,
by zbywający był właścicielem rzeczy).
Occupatio – zawłaszczenie
zawładnięcie dzikimi zwierzętami, złowienie ryby, ptaka a
także zawładnięcie rzeczami wyrzuconymi przez morze (muszle, drogie kamienie),
mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa
rzymskiego w czasie wojny, rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli z
zamiarem pozbycia się ich.
Accesio – połączenie
Rzecz o mniejszej wartości
połączona z rzeczą o większej wartości stawała się własnością właściciela
rzeczy głównej; a także
avulio ®
przymulisko
avulsio ®
osuwisko
alveus derelictus ®
koryto rzeki zmieniającej swój bieg przypada właścicielom po obu brzegach
insula in flumine nata
®
wyspa powstała na środku rzeki przypada właścicielom nieruchomości na obu
brzegach, jeśli po jednej stronie, własność nabywał właściciel nieruchomości
leżącej bliżej wyspy
superficies solo cedit
®
połączenie ruchomości z nieruchomością (staje się własnością właściciela
nieruchomości z chwila trwałego połączenia z nią)
inaedificatio – wzniesienie budynku
implantatio – zasadzenie rośliny
satio ® zasianie rośliny
Specificatio – przetworzenie
przy wykonaniu z cudzego materiału innej rzeczy; sabianie ® nowa
rzecz własnością właściciela materiału, wg prokulian ® do przetwórcy; z biegiem czasu ®
nabycie praw uzależnione od tego, czy można przwrócić poprzedni stan; jeżeli
tak, to właścicielem stawał się właściciel materiału, jeżeli nie, to przetwórca
®
drugiej stronie przysługiwało roszczenie odszkodowawcze.
Thesaurus – znalezienie skarbu
wartościowej rzeczy, która miała właściciela, ale tak długo
była ukryta, ze nie można ustalić, kto nim był. Początkowo skarb własnością
właściciela nieruchomości, w czasach Augusta skarb rzeczą niczyją bona vacantia i jako taki jest
własnością skarbu państwa (aerarium,
fiscus). Konstytucja Hadriana wprowadziła zasadę, że skarb znaleziony na
cudzym gruncie przypada po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy. Skarb
znaleziony na gruncie znalazcy i miejscu poświęconym w całości należny znalazcy.
Fructus - pożytki
Stają się odrębnymi rzeczami dopiero po naturalnym
odłączeniu od rzeczy i ich własność przypada właścicielowi rzeczy głównej;
wyjątki ®
posiadacze w dobrej wierze za uprawę i troskę (pro cultura et cura) i emfiuteucie ® z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej (separatio), usufruktuariuszowi i
dzierżawcy ® z
chwila ich objęcia (perceptio).
W niektórych przypadkach przy rei vindicatio brano pod uwagę, czy owoce zostały zebrane (fructus percepti), czy zaniedbano je
zebrać (fructis neglecti lub fructis percipiendi) lub czy zostały
zużyte (fructus consumpti) czy też
jeszcze istnieją (fructus extantes).
Uwaga: Dziecko niewolnicy partus ancillae nie było pożytkiem w tym rozumieniu i podlegało
odrębnemu uregulowaniu.
Pochodne nabycie własności – przeniesienie własności
Mancipatio
uroczysty akt sprzedaży, dostępny wyłącznie dla obywateli
rzymskich, dokonywanej w trybie jawnym (wymagał obecności 5 świadków + libripensa) z ważeniem i przekazaniem
rzeczy oraz zapłaty, w późniejszym okresie z zastosowaniem symboli; akt
pozornej sprzedaży (imaginaria venditio)
stosowany także przy darowiznach, ustanowieniu posagu, fiducjarnym
przeniesieniu własności jak też przeniesieniu praw osób alieni iuris w mancipium,
przy wprowadzaniu żony pod władze męża coemptio
oraz przy dokonywaniu adoptio i emancipatio ® w kodyfikacji justyniańskiej
zastąpione przez słowo traditio
In iure cessio
przeniesienie własności res
mancipii jak i res nec mancipii w
trybie pozornego procesu windykacyjnego w oparciu o postępowanie confessio in iure przed pretorem (namiestnikiem)
Traditio
nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym polega
na:
1) przeniesieniu
posiadania z właściciela (pozbywcy ) na nabywcę
2) w
następstwie uzasadnionej, zgodnej woli,
3) wręczenie
nastepowało na podstawie słusznego tytułu – iusta causa traditionis. Konieczne
było spełnienie zasady nemo plus iuris ad
alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania rzeczą.
Przeniesienie własności bez faktycznego wręczenia rzeczy:
traditio brevi manu
®
nabywający jest już posiadaczem naturalnym rzeczy (komodatariusz,
depozytariusz, usufrukruariusz) ®
wola zbywcy (traditione nuda voluntas) jest
wystarczająca
constitutum
possessorium ®
zbywca przenosi własność rzeczy na nabywcę bez jej wydania (solo animo) (bo umowa przewiduje jednocześnie np. czasowe
wykorzystanie danej rzeczy przez zbywcę)
traditio longa manu ®
przeniesienie własności rzeczy przez ich wskazanie, bez fizycznego zetknięcia z
nią
traditio symbolica
®
przeniesienie własności rzeczy przez wręczenie kluczy do składu, magazynu, w
którym są one zawarte
Causa
traditionis
Iusta causa traditionis
®
istotą (czynności poprzedzającej sprzedaż w formie) traditio jest wola ® przyczyna wynikająca z czynności prawnej zawartej przed
dokonaniem traditio,
a zobowiązującej do przeniesienia własności.
Ochrona własności
Samo wręczenie nie musiało powodować przeniesienia
własności, a nawet posiadania (np. depozyt – dzierżenie; zastaw rzeczy przez
dłużnika u wierzyciela, daje wyłącznie posiadanie). Nieporozumienie co do iusta causa
traditionis – tradent
(poprzednik) dawał pożyczkę, a nabywca myślał, że otrzymuje darowiznę - lub
causa nie była iusta (np. czynność zabroniona przez prawo)– powodowało brak
przeniesienia własności. iusta causa traditionis była konieczna - obok
zgodnej woli - do przeniesienia własności. Była czynnością prawną kazualną
(przyczynową).
Pozbywca nie musiał nawet być właścicielem rzeczy ®
wierzyciel zastawniczy (zastawnik), który działał z upoważnienia zastawcy, na
podstawie umowy o sprzedaż rzeczy zastawionej (pactum de vendento) – mógł sprzedać rzecz. Musiało jednak nastąpić
przekazanie rzeczy, pierwotnie z ręki do ręki, później symbolicznie – prawo
justyniańskie (traditio ficta). W
prawie klasycznym traditio pozwalało
przenieść własność res nec mancipi, dla res
mancipi wymagana forma przeniesienia własności w oparciu o normy prawa
pretorskiego (edykty). Prawo justyniańskie dało tu swobodę, także co do iusta causa, co czyniło traditio czynnością prawną abstrakcyjną
(oderwaną).
longi temporis praescriptio ® ochrona quasi-właścicieli gruntów prowincjonalnych
(oddawanych w używanie osobom, które zachowywały się jak właściciele) ®
skuteczna tak długo, jak długo pozwany był w posiadaniu gruntu
actiones in rem (skarga skuteczna)
®
ochrona pretoryjna za pomocą skarg skutecznych wobec każdego erga
omnes, kto naruszał prawa właściciela; właścicielowi przysługiwało
zawsze prawo do odparcia bezprawnego naruszenia posiadania siłą vim vi repellere licet.
powództwa petytoryjne
rei vindicatio ®
powództwo właściciela kwirytalnego przeciwko każdemu, kto pozbawił go
posiadania rzeczy zmierzające do jej odzyskania, na powodzie spoczywa ciężar
udowodnienia że jest właścicielem kwirytalnym rzeczy; po rozstrzygnięciu wyroku
zwrot rzeczy obejmował zwrot (dla pozwanego-posiadacza w złej wierze) całości
pożytków; pozwany upoważniony do otrzymania zwrotu poniesionych nakładów
koniecznych (impensae necessariae) i
użytecznych (impensae utiles),
pozwany z dobrej wierze (w czasach justyniańskich także w złej wierze) także
nakładów zbytkowych (impensae voluptuariae)
contravindicatio ®
przeciwpowództwo; sacramentum ®
sądowa kaucja gwarancyjna; probatio
diabolica dowód diabelski ®
potwierdzenie faktu legalnego nabycia rzeczy będącej przedmiotem sporu
actio negotia ®
powództwo właściciela kwirytalnego przeciwko każdemu, kto naruszał wykonywanie
uprawnień właściciela twierdząc, że ma do tego prawo (np. powództwo przeciwko
sąsiadowi roszczącemu sobie prawo do służebności ); na powodzie spoczywa ciężar
udowodnienia że jest właścicielem kwirytalnym rzeczy oraz faktu naruszania jego
uprawnień. Wyrok stwierdzał fakt posiadania, nakazywał wstrzymanie się od
naruszeń w przyszłości a także umożliwiał zasądzenie przywrócenie rzeczy do
stanu pierwotnego lub wypłaty odszkodowania oraz zabezpieczenia, że powtórne
zakłócenia nie nastąpią w przyszłości ® składane w formie stypulacji, w przypadku naruszenia
wystarczało wytoczyć już tylko actio ex
stipulatu.
Actio Publicana ®
dotyczyła ochrony własności bonitarnej, tj. nabytej w trybie traditio, której
właściciel-nabywca nie posiadał uprawnień właściciela kwirytalnego – skarga z
zastosowaniem fikcji, aby powoda traktować tak, jak gdyby właścicielem
kwirytalnym się stał przez zasiedzenie spornej rzeczy. Powód zobowiązany do
udowodnienia przesłanek zasiedzenia. Powództwo stanowiące ochronę względną,
tzn. skuteczną tylko wobec osoby gorzej uprawnionej; 2 właścicieli bonitarnych
którzy zakupili od tej samej osoby ®
pierwszy nabywca, przy zakupie od różnych osób nie będących właścicielami ®
posiadacz spornej rzeczy; stosowane także przez peregrynów (stosowano formułę
zawierającą fikcję is civis Romanus
esset)
actio aquae pluviae arcendae ® skarga przeciwko właścicielowi nieruchomości, który
zmienił naturalny odpływ wody deszczowej ze szkoda dla gruntu sąsiedniego
actio finium regundorum ® skarga o
wytyczenie zatartych granic pasa rozgraniczającego nieruchomości (confinium); sprawa rozstrzygana przez 3
arbitrów
cautio damni infecti ® zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z gruntu
sąsiedniego
optis novi nuntiatio ® zakaz dalszego wznoszenia nowej budowli na gruncie
sąsiada z powodu zagrożenia szkodą, niemożności wykonywania służebności lub
złamania przepisów regulujących kwestie zabudowy.
actio furti ®
ochrona prawna byłego właściciela ruchomości połączonej z nieruchomością lub
inną ruchomością (przy dokonaniu połączenia w złej wierze)
Posiadanie possessio
Posiadanie ®
faktyczne władztwo osoby nad rzeczą, na które składały się:
-
corpus (corpore possidendi) – posiadanie rzeczy w fizycznym władaniu
(fakt, który można zobaczyć), symbolicznie wymagało dotknięcia, dzierżenia
(abprehentio)
-
animus possidendi (animus rem sibi habendi)– subiektywna
wola władania daną rzeczą jak właściciel, dla siebie, w swoim interesie (nie
wymaga tytułu prawnego –np. kradzież)
Detentio (dzierżenie) ®
posiadanie naturalne (possessio
naturalis), bez woli zatrzymania rzeczy dla siebie; detentor posiadający animus rem alieni habendi władał rzeczą
w cudzym imieniu (depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, usufruktariusz,
usuariusz, emfiuteuta i superficjariusz).
Pojęcie ukształtowane dla ochrony dzierżycieli gruntów
stanowiących własność państwową, a oddawanych pod uprawę obywatelom –
nazywanych possessiones w stosunku do
tej ziemi. Państwo zaczęło chronić ich posiadanie posesoryjnie, co objęło także
ruchomości. W prawie klasycznym powstało także pojęcie posiadania prawa – quasi possessio iuris.
possessio civilis ®
wymaga zachowania się jak właściciel (wejście w posiadanie poprzez usus lub uzurpatio zasiedzenie)
possessio interdicta ® posiadanie wg prawa pretorskiego, chroniona
interdyktami; dotyczyła posiadających w dobrej i złej wierze, zastawników,
depozytariuszy sekwestrowych (u których zdeponowano rzecz na czas
rozstrzygnięcia sporu dot. danej rzeczy, emfiteutów (dzierżawców ziemi),
właścicieli budynków na cudzym gruncie ® dopiero wygrana w procesie uzależniona od posiadania
niewadliwego ®
Nemo
sibi ipse causam possessionis mutare potest – nikt nie może sam sobie
zmienić podstawy posiadania tzn. posiadanie nie zależy od faktu posiadania, a
jego podstawy
possesio iusta (sprawiedliwe)
® na
podstawie kupna, darowizny itp.
possessio iniusta (niesłuszne) ® posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) nabyte siłą (vi), potajemnie (clam), zatrzymanie rzeczy pożyczonej (precario) itp.
Posiadanie w dobrej wierze, posiadanie w złej wierze
bona fidei ®
posiadanie w dobrej wierze (uprawnia do korzystania z pożytków)
monare fidei ®
posiadanie w złej wierze, np. kradzież, zawłaszczenie (obowiązek zwrotu pożytków)
Nabycie posiadania
Dla nabycia posiadania rzeczy wymagane ® corpus + animus; forma nabycia zależna od:
-
rodzaju rzeczy: ruchomość czy nieruchomość,
-
czy posiadanie miało charakter pierwotny czy
pochodny (od innej osoby)
-
osoby właściciela, okresu historycznego – na
przełomie dziejów następowały zmiany.
Znaczenie prawne posiadania
-
posiadanie było konieczne dla nabycia własności
przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,
-
korzystało z ochrony prawnej – ochrony
posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym egzekucjom własności mimo tytułu
prawnego)
-
w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz
był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał ciężar dowodu.
Ochrona posiadania
interdictum retinendae possessionis ® (należące do interdicta duplicia ®
położenie obu stron sporu jednakowe) do utrzymania naruszonego posiadania,
wydawane w formie zakazującej stosowania przemocy:
interdicta
uti possidetis ®
dot. nieruchomości; pretor nakazywał, aby przy posiadaniu pozostawał posiadacz
niewadliwy
interdicta
utrubi ® dot.
ruchomości; przy posiadaniu pozostawał ten, kto w okresie 1 roku posiadał rzecz
dłużej
interdicta recuperandae possessionis ® służące do odzyskania utraconego
posiadania
interdicta unde vi ®
przysługujące niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z
posiadania przemocą (w okresie 1 roku, o ile wyzuty nie nabył posiadania od
przeciwnika wadliwie)
interdicta de vi armata ®
przysługujące wadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania
przemocą (nawet po okresie 1 roku)
interdicta de precario ® przeciwko prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy
oddanej w prekarium
interdicta adipiscendae possessionis ® do uzyskania (nabycia)
posiadania
interdictum Salvianum ® dot. np. wejścia w posiadanie (przy umowie dzierżawy
nieruchomości) inwentarza stanowiącego zastaw umowny
interdictum quorum bonorum
®
umożliwiał spadkobiercom wejście w posiadanie rzeczy spadkowych
Posiadanie rzeczy w faktycznym władaniu - corpus
Nabycie corpus na
ruchomości mogło wymagać użycia siły w celu trwałego zawładnięcia rzeczą
(szczególnie w przypadku rzeczy niczyjej np. dzikie zwierzęta) lub zastosowania
innych metod jak zamknięcie rzeczy w magazynie, czy nawet zabranie klucza od
magazynu – jako traditio longa manu.
Nabycie corpus na nieruchomości
niczyjej wymagało wejścia na nią i dokonania pewnych czynności np. ogrodzenia;
nabywając prawo od innej osoby trzeba było wkroczyć na grunt, w prawie
klasycznym wystarczyło obejrzeć go np. z pobliskiej wieży w towarzystwie
obecnego posiadacza, który na mapie pokazywał granice i oświadczał, że daje
grunt do dyspozycji – było to nabycie oculis
et affectu – oczami i wolą. W prawie przedklasycznym istnieje możliwość
nabycia prawa za pośrednictwem drugiej osoby ; możliwe nabycie przez
depozytariusza traditio brevi manu
lub przez niewolnika - filius familias,
podobnie w prawie klasycznym, gdzie posiadanie można nabyć poprzez zarządcę
majątku lub opiekuna – co umożliwiało bezpośrednie zastępstwo w nabyciu corpus.
Subiektywna wola (zamiar) posiadania rzeczy dla
siebie - animus
W przypadku wejścia w prawa corpus dla rzeczy niczyjej, animus
następował „automatycznie”, w przypadku przeniesienia posiadania o animus decydowała causa possessionis – czynność prawna, na podstawie której nabyto
posiadanie (ale np. dzierżawa nie daje dzierżawcy animus); czynność bezprawna np. kradzież też oznacza animus(!). Nie miała tu znaczenia subiektywna
wola animus (dzierżyciel przez samą
chęć władania rzeczą dla siebie nie nabywał animus),
wyrażało się to w zasadzie nemo sibi ipse
causam possessionis mutare potest – nikt nie może sam sobie zmienić
podstawy posiadania. Nabycie animus
uzależnione było od istnienia obiektywnej, właściwej causae possessionis (nawet bezprawnej – przywłaszczenie).
Nabycie animus
zasadniczo nie było możliwe za pośrednictwem drugiej osoby (animus musiał mieć nabywający).
Wyjątkowo uznano objawienia animus
mogło nastąpić przez prokuratora, opiekuna, a nawet niewolnika tylko w
przypadku nabycia rzeczy na podstawie czynności prawnej, tylko na rzecz peculium (pater stawał się posiadaczem bez swej wiedzy – nabywając corpus przez niewolnika), w odniesieniu do dóbr nabytych poza peculim pater musiał wyrazić zgodę na
nabycie posiadania przez wyrażenie animus.
Możliwość nabycia animus za pośrednictwem
osób trzecich poszerzona w prawie poklasycznym.
Utrata posiadania następowało przez utratę corpus i/lub animus ®
przejściowa utrata corpus nie jest
traktowana jako utrata posiadania (np.: zbiegłych niewolników), ® animus ustawaje przez dobrowolne
porzucenie rzeczy (ale nie w wypadku zapomnienia o niej lub wskutek choroby
umysłowej). Posiadanie wygasa z chwilą śmierci (spadkobierca nie dziedziczył
posiadania) oraz przez wyłączenie rzeczy z obrotu (np. przez przeznaczenie
rzeczy na przedmiot kultu res divini
iuris lub jeśli stała się res extra
commercium).
Służebność
®
prawo na rzeczy cudzej nie polegające na służeniu, a działaniu; ®
uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy w ograniczonym zakresie, jej
właściciel musiał znosić (pati)
ingerencję osoby uprawnionej do służebności lub powstrzymać się od pewnych
działań non facere (wstrzymanie się
od budowy na własnym gruncie budynku przekraczającego pewną wysokość lub znosić
ciągłe przechodzenie przez niego innej osoby). Brak było zobowiązań (facere) pozytywnych ®
nakazu określonego działania poza servitus
oneris ferendi – służebności oparcia budynku o ścianę należącą do sąsiada,
który był zobowiązany o nią dbać, aby utrzymała ciężar na niej ciążący.
Zasady odnoszące się do służebności:
-
servitus faciendo consistere nequit –
służebność nie może polegać na działaniu ze strony właściciela nieruchomości
obciążonej (za wyjątkiem servitus oneris
ferendi sytuacji utrzymania ściany budynku, na której wsparto budynek
sąsiada),
-
nemini res sua servit – nie można
mieć służebności na własnej rzeczy, jako że jest ona prawem na rzeczy cudzej,
-
servitus servitutis esse non potest –
nie można ustanowić służebności na służebności,
-
servitutibus civiliter utendum est –
służebność należy wykonywać w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela,
-
praedia debent esse vicina - nieruchomość
obciążona winna sąsiadować z nieruchomością władnącą,
-
servitutis causa debet esse perpetua
– służebność winna przynosić gruntowi władnącemu stałe korzyści
Służebność gruntowa (servitutes praediorum)
®
jeden grunt tzw. służebny, służy drugiemu gruntowi (tj. każdoczesnemu
władającemu drugim gruntem), nie ma znaczenia zmiana właścicieli gruntów;
grunty winny ze sobą sąsiadować; korzyść przypadająca gruntowi władającemu
powinna być trwała (servitutis causa
perpetua esse debet – cel ustanowienia służebności musi mieć charakter
stały).
Służebność jest niepodzielna, zawsze dziedziczna i zbywalna.
Służebność gruntów wiejskich
®
prawo przechodu (iter servitus itineris),
przepędzenia bydła (servitus actus),
przejazdu (servitus viae),
przeprowadzenia wodociągu przez cudzy grunt (servitus aquaeductus), później – czerpania wody, wypasu bydła,
kopania piasku na cudzy gruncie.
Służebności gruntów miejskich
®
oparcie domu o ścianę sąsiada (servitus
oneris ferendi), wpuszczenie belki w mur sąsiada, prawo okapu, wysunięcia
części budowli w słup powietrza sąsiada, zabronienie budowania ponad określoną
wysokość (servitusaltius non tollendi).
Służebności osobiste-alimentacyjne (servitutes personarum)
®
prawa na rzeczach cudzych przysługujące tylko określonej osobie, niezbywalne i
niedziedziczne ®
kończą się wraz ze śmiercią tej osoby (charakter alimentacyjny).
ususfructus – użytkowanie
®
służebność dająca uprawnionej osobie dożywotne prawo używania uti i/lub pobieranie owoców frui z cudzej rzeczy bez naruszenia jej
substancji (salva rei substantia). Cautio usufructuaria ®
stypulacyjna gwarancja dla właściciela.
usus – używanie
®
dożywotnie użytkowanie rzeczy bez naruszania jej substancji i korzystania z
owoców (w niektórych wypadkach dozwolono na korzystanie z owoców w ograniczonym
zakresie – na własne potrzeby, a nie na odsprzedaż); Gwarancja dla właściciela
– cautio usuaria.
habitatio
®
dożywotnie prawo mieszkania w czyimś domu.
operae
servorum vel animalium
®
rzeczowe prawo korzystania z usług cudzych niewolników lub zwierząt
pociągowych.
Nabycie, zgaśnięcie służebności
Tryb nabycia służebności ® w prawie najdawniejszym i klasycznym
-
in iure cessio ® dla
służebności gruntowych i użytkowania. Przy in
iure cesio właściciel mógł zastrzec sobie na nim służebność przez deductio servitutis
-
mancipio mancypacja ® dla
gruntów wiejskich będących res mancipi.
Przy mancypacji właściciel mógł zastrzec sobie na nim służebność przez deductio servitutis.
-
pactionibus et stipulationibus – w
prowincjach nabywano służebności drogą umowy umocnionej stypulacją karną. W
prawie justyniańskim z racji braku in
iure cessio i mancipio był to
sposób nabywania służebności.
Zasiedzenie służebności następowało po 2 letnim wykonywaniu
(zniesienie tej możliwości w okresie pryncypatu).
Zgaśnięcie służebności osobistych następowało przez śmierć
lub capitis deminutio uprawnionego (w
prawie justyniańskim nie dotyczyło dla capitis
deminutio minima). Inne służebności gasły z chwilą zniszczenia rzeczy lub
jej zasadniczej zmiany (np. nabycie prawa własności przez uprawnionego).
Uprawniony mógł zrzec się służebności w trybie in iure cessio, a w prawie justyniańskim - zwykłą umową.
Niewykorzystywanie służebności gruntów wiejskich, prawa
użytkowania (ususfructus) i prawa
używania (usus)przez okres 2 lat wygaszało
ich ważność. W służebnościach miejskich wymagane było jeszcze tzw. usucapio libertatis ®
pozytywne działanie właściciela gruntu obciążonego.
Ochrona służebności
Przysługiwała skarga in
rem wysuwana przeciwko każdemu erga omnes, kto przeczył lub uniemożliwiał
wykonanie służebności. Służebności prowincjonalne chronione były odpowiednimi actiones utiles, niektóre rodzaje służebności – interdyktami.
vindicatio servitutis,® w
prawie przedjustyniańskim
actio confessoria ® w
okresie justyniańskim
Współwłasność
®
mogła zaistnieć niezależnie od woli communio
incidens (współdziedziczenie lub połączenie rzeczy przez confusio), albo przez oświadczenie woli.
Prawo własności podlegało podziałowi na części idealne (partes pro indiviso), którymi każdy ze współwłaścicieli mógł
swobodnie dysponować przez czynności prawne, dyspozycje co do całości rzeczy
wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli mógł
używać rzeczy w normalny sposób, nie naruszając jednak prawa drugiego. Mogli
się oni porozumieć co do wspólnego korzystania z rzeczy (podział quoad usum), owoce przypadały proporcjonalnie
do udziału, naprawy mogły być rozkładane na pozostałych. Rodziło to stosunki
między współposiadaczami – quasi ex
contractu.
Można było ubiegać się o zniesienie współwłasności, rzeczy
podzielne były fizycznie dzielone, niepodzielne - sprzedawane lub przez
spłacenie obejmowane przez jednego. W braku porozumienia każdemu przysługiwała
skarga działowa – actio familiae
erciscundae (podział spadku); actio
communi dividundo(podział współwłasności); actio finium regundorum (o rozgraniczenie)
Emfiteuza – wieczysta dzierżawa
®
prawo rzeczowe do cudzej nieruchomości o szerokiej treści; prawo rzeczowe
bezwzględne, o znacznie szerszych uprawnieniach od służebności (np. użytkowania).
Powstawała na podstawie contractus
emphyteuticarius między właścicielem
a emfiteutą, który nabywał podobne prawa do właściciela: korzystanie z gruntu,
pobieranie owoców, jako posiadacz podlegał ochronie interdyktów posesoryjnych,
miał także prawo do wszystkich skarg chroniących własność actiones utiles z fikcją. Mógł zbywać emfiteuzę i przekazywać ją w
spadku; w przypadku planowania sprzedaży emfiteuta zobowiązany do zawiadomienia
właściciela (właściciel miał prawo pierwokupu); jeżeli właściciel nie
skorzystał z prawa pierwokupu, miał prawo do 2% laudenium liczonego od wartości sprzedaży. Obowiązkiem emfiteuty
było: niepogarszanie gruntu, płacenie podatków, rocznego czynszu w pieniądzu
lub naturze (canon). Wyegzekwowanie
tych obowiązków następowało drogą actio
emphyteuticaria.
Emfiteuza wygasała:
¨
po odebraniu ziemi przez właściciela w przypadku
niepłacenia przez 3 lata podatków lub czynszu,
¨
niedopełnienia obowiązków przy dokonywaniu sprzedaży.
Ostateczny kształt emfiteuzy ustalił się w prawie justyniańskim.
Prawo zabudowy (superficies)
Prawo zabudowy dawało ograniczone prawa rzeczowe do budynku
wybudowanego na cudzym gruncie, które w myśl zasady superficies solo cedit przypadłyby właścicielowi gruntu. Początkowo
odnosiło się to do gruntów państwowych lub miejskich, później także do
prywatnych.
W prawie justyniańskim – dziedziczne, zbywalne prawo
rzeczowe do korzystania z domu, wzniesionego na cudzym gruncie. Posiadanie
superficiariusza było ad interdicta,
dawało prawo rozporządzania rzeczą, ustanawiania służebności etc.; stanowisko
podobne do właściciela, musiał płacić jedynie czynsz solarium.
Superficies wygasało
w przypadku:
-
upływu terminu kontraktu (jeśli taki był
ustalony),
-
niepłacenia solarium,
-
porzucenia domu,
-
konfuzję (połączenie) superficies z prawem
własności.
Różnica między superficies
a najmem jest analogiczna jak przy emfiteuzie.
Zastaw
®
ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi dla zabezpieczenia jego
wierzytelności. W razie jej niewykonania, wierzyciel miał prawo do nabycia
posiadania rzeczy i jej sprzedaży. Jest to prawo akcesoryjne. Wierzyciel
zastawniczy, zastawnik, wydzierżawiający ® wierzyciel biorący rzecz w zastaw; dłużnik, zastawca,
dzierżawca ®
oddający w zastaw.
Pierwotne formy zastawu
fiducia cum creditore
contracta ®
zastawca oddawał rzecz w zastaw zastawnikowi w drodze mancypacji lub in iure cessio
zastaw ręczny,
oba pozbawiały dłużnika możliwości korzystania z rzeczy
zastawionej.
Rozwiązaniem było ograniczone prawo rzeczowe dające mu
możność objęcia go w posiadanie i sprzedaż w razie nie spełnienia zobowiązania
przez dłużnika – hypotheca.
Początkowo wykorzystywane w okresie Republiki przy dzierżawie gruntów – przez
zastawienie inwentarza gospodarczego invecta
et illata. Na podstawie interdictum
Salvianum pretor zezwalał na objęcie tych rzeczy przez wierzyciela, gdy
dłużnik nie płacił czynszu. W okresie pryncypatu wydzierżawiający (wierzyciel)
uzyskiwał ochronę zastawu na invecta et
illata za pomocą skargi Serviniańskiej,
udzielanej przeciw dzierżawcy i osobie trzeciej – o wydanie przedmiotu
zastawu. W kodyfikacji ces. Hadriana rozszerzono actio Serviana na każdą formę zastawu bez przenoszenia posiadania.
W prawie justyniańskim skarga ta w odniesieniu do hipoteki pozadzierżawnej
nazywała się actio hipotecaria,
Przypadki wygaśnięcia zastawu:
-
zgaśnięcie wierzytelności, poza przypadkiem
wygaśnięcia wierzytelności po litis
contestatio,
-
zupełne zniszczenie przedmiotu zastawu,
-
sprzedaż rzeczy przez pierwszego wierzyciela,
likwidowała prawa kolejnych wierzycieli – kupujący stawał się właścicielem
rzeczy,
-
zrzeczenie się prawa zastawu przez wierzyciela,
-
nabycie własności rzeczy przez wierzyciela np.
przez dziedziczenie,
-
wniesienie skargi przeciw osobie trzeciej
posiadającej rzecz w dobrej wierze, na podstawie iustus titulus przez 10 lat (inter
praesentes) lub 20 lat (inter
absentes) – powołując się na longi
temporis praecsriptio,
-
przedawnienie actio hypothecaria następowało po 40 latach.
Zastaw był niepodzielny (pignoris
causa est indivisa) ®
nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z sukcesywnym spłacaniem wierzytelności.
Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało wierzyciela do jego
zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe
to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od czasów
ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy – tzw. pignus Gordianum.
Zastaw jako prawo akcesoryjne
®
zależny od istnienia i losów prawnych wierzytelności głównej (np. najmu –
dzierżawy lub innego kontraktu głównego). Musiała istnieć wierzytelność, którą
zastaw zabezpieczał.
Pignus, pignus irregulare
®
zastaw ręczny, powstawał na podstawie kontraktu realnego – zastawnik otrzymywał
przedmiot zastawu detentio, ale bez
przeniesienia własności;
pignus irregulare zastaw ręczny, nieprawidłowy ® w
przypadku użycia jako zastawu rzeczy zużywalnych (pieniądze itp.) z prawem ich
zużycia
Hypotheca
®
zastaw umowny – nieformalna umowa dająca wierzycielowi prawo posiadania rzeczy
w razie niewykonania zobowiązania. Jako prawo akcesoryjne dołączana była do
kontraktu najmu (dzierżawy) lub innego kontraktu głównego. W prawie poklasycznym
i justyniańskim wykonywana w formie hipoteki ustawowej, powstającej z mocy
samego prawa (np. wynajmujący na meblach lokatora – jako zabezpieczenia
czynszu; fiskus na majątku dłużnika – uprzywilejowane zabezpieczenie
wierzytelności skarbu państwa; żona na majątku męża w razie pretensji o zwrot
posagu – uprzywilejowana w prawie justyniańskim; legatariusz i fideikomisariusz
na majątku spadkowym – wypłata legatu (fideikomisu).
Przedmiot zastawu
®
pierwotnie mogły nimi być rzeczy materialne, indywidualnie oznaczone, ruchome
lub nieruchome, istniejące już w chwili umowy o zastaw.
W II w. p.n.e. powstała hipoteka generalna (zastaw na całym
majątku dłużnika – obejmował on także rzeczy przyszłe, jak owoce), późnej
możliwa także na rzeczach niezmysłowych res
incorporales – zastaw na prawach (serwitutach), wierzytelnościach (pignus nominis), a także na prawie
zastawu ®
podzastaw subpignus.
Treść i realizacja prawa zastawu
Zastawnik miał prawo uzyskania posiadania rzeczy (za pomocą interdictum Salvianum, actio Serviana - hypothecaria). Miał też
prawo sprzedać rzecz, pierwotnie na podstawie oddzielnego pactum vendenti, a od III w. n.e. prawo wynikające z zastawu.
Nabywca stawał się właścicielem mimo, że nie był nim sprzedający; w razie braku
chętnych na kupienie rzeczy wierzyciel mógł uzyskać własność na rzeczy drogą impetratio dominii.
Zastaw był niepodzielny (pignoris
causa est indivisa) ®
nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z sukcesywnym spłacaniem wierzytelności.
Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało wierzyciela do jego
zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe
to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od czasów
ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy – tzw. pignus Gordianum.
Klauzule dodawane do zastawu.
¨
lex
commisoria (przepadku) ®
w przypadku nieuregulowania wierzytelności zastawnik miał prawo do zatrzymania
zastawu na własność ale jednocześnie zastawnik jest zaspokojony, tzn. nie może
dochodzić ew. różnicy (klauzula stosowana
do pocz. IV wieku, zakazana przez ces. Konstantyna Wielkiego)
¨
pactum de
vendeo ®
zastawnik ma prawo sprzedać przedmiot zastawu (nadwyżka pozostająca po
sprzedaniu rzeczy i zaspokojeniu innych wierzycieli powinna powrócić do
zastawcy) – w przypadku niezaspokojenia wierzytelności, pozostałe residuum pozostaje do zwrotu przez
zastawcę;
¨
pactum
antichreticum umowa antychrezy ®
zastawnik pobiera owoce na poczet odsetek (bez tego zastrzeżenia owoce rzeczy
zastawionej przypadają zastawcy),
¨
pignus
Gordianum ®
spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało zastawnika do jego
zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami -
możliwe to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od
czasów ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy.
Kilka zastawów na jednej rzeczy
Zastaw ręczny – jako, że od razu następowało przeniesienie
posiadania - mógł być ustanowiony względem jednego właściciela.
Zastaw umowny – hypotheca,
umożliwiał wielokrotne zastawienie jednej rzeczy (nie było systemu
„rejestrowania” zastawów).
Prior tempore,
potior iure
Spory między wierzycielami regulowała zasada prior tempore potior iure – pierwszy
czasem, lepszy prawem. W prawie poklasycznym odstępstwa od tej zasady nastąpiły
za sprawą zastawu uprzywilejowanego – zawsze znajdującego się na pierwszym
miejscu. Pierwszemu wierzycielowi przysługiwało prawo sprzedaży, kolejny mógł
skorzystać jedynie z nadwyżki – superfluum,
hyperocha - po sprzedaniu rzeczy.
Ius offerendi
et succedendi
Drugiemu wierzycielowi przysługiwało tzw. ius offerendi et succedendi –
zaspokojenie pierwszego wierzyciela i zastąpienia jego miejsca.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz