czwartek, 1 listopada 2012

Prawo Rzymskie - Prawo rzeczowe (skrypt)


Wstęp

Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.
Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...

Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.

Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.

Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.

Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.



Prawo rzeczowe - res


Res

Res ® rzeczy
res corporales ® przedmioty materialne (także zwierzęta, oddzielone części człowieka, jak włosy)
res incorporales (quae tangi non possunt – których nie można dotknąć) ® prawa, np. wierzytelności, użytkowanie.

Rzeczy materialne, dostępne, przeznaczone do obrotu (pojedyncze, złożone, zbiorowe) - res corporalis

® to samoistny przedmiot materialny dostępny i przeznaczony do obrotu lub ograniczony twór przyrody, który można opanować lub zawłaszczyć. Podział na:
-         pojedyncze, stanowiące organicznie związaną lub jednorodną całość pod względem gospodarczym i prawnym;
-         złożone corpus ex cohaerentibus – jedna całość składająca się z części składowych; elementy wchodzące w skład całości tracą swoją odrębność i stają się częścią składową
-         zbiorowe corpus ex distantibus – zbiór rzeczy oznaczonych wspólną nazwą (biblioteka, trzoda)

Rzeczy wyłączone z obrotu - res extra commercium

-         res humani iuris – rzeczy służące wszystkim ludziom
§  res imnium communes - rzeczy służące wszystkim (powietrze, morze, słońce, księżyc)
§  res publicae – należące do państwa rzymskiego, w użytku publicznym (drogi, porty, rzeki spławne)
-         res divini iuris – rzeczy boskiego prawa, związane z kultem i religią
§   res sacre – rzeczy święte, poświęcone bogom,  tj. wyłączone z obiegu ludzkiego (świątynie, ołtarze)
§  res sanctae – mury i bramy Rzymu, słupy graniczne, okopy wojenne,  niedotykalne ze względu na dobro wspólne
§  res religiosae – miejsca otoczone czcią, np. pochówku.

Res mancipio (mancipii) ® grunty położone w Italii, służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy oraz zwierzęta pociągowe i juczne
Res nec mancipio (nec mancipii) ® rzeczy, nad którymi władzy nie przenosi się, tylko oddaje się w używanie (także drób)
Res nullius ® rzeczy niczyje, nie należące do niczyjego majątku prywatnego (dzikie zwierzęta, zwierzęta oswojone które uciekły bez skłonności do powrotu; mienie cudzoziemców, z których państwami Rzym nie prowadził stosunków umownych). Szczególnym rodzajem rzeczy niczyich były:
-         res derelictae ® rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela z zamiarem pozbycia się
-         thesaurus ® skarb; wartościowy przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie można ustalić osoby właściciela.

Klasyfikacja rzeczy

Wg możliwości przemieszczania

-         res mobiles a contrario® ruchome, tj. dające się przenieść bez naruszania swojej istoty
-         res immobile, immobilia ® nieruchomości ® grunty i wszystko trwale z nimi związane (ager, fundus) w sposób naturalny lub sztuczny – stanowiące jego część składową (superficies solo cedit – to, co połączone z powierzchnią (gruntu) należy do gruntu). Prawo rzymskie nie znało odrębnych nieruchomości budynkowych czy lokalowych.
§  ager rusticus – grunt przeznaczony pod uprawę
§  ager urbana – grunt zabudowany (przeznaczony pod zabudowę)
ager naturalis ® nieruchomość o granicach wytyczonych przez  naturę (strumień, las, urwisko)
ager …… ® granice sztuczne, wyznaczone przez mierniczego
Tryb nabycia i przenoszenia własności wedle tych samych reguł , różnice objawiały się w drobnych sprawach np. w innym okresie zasiedzenia (2 lata dla immobili, 1 rok dla mobili) oraz innych interdyktów chroniących posiadanie.

Wg oznaczenia – indywidualnie lub gatunkowo(species, genus)

-         species (in specie) ® rzeczy oznaczone indywidualnie, rzeczy odrębnie kwalifikowane ze względu na ich cechy indywidualne (obraz, rzeźba), niezamienne
-         genus, (in genere) ® rzeczy zamienne, rodzajowo oznaczone, tj. oznaczone co do gatunku, ilości, miary, wagi; gatunek nigdy nie ginie (odpowiednik umowy sprzedaży dokonanej pod warunkiem)
Przyjęcie podziału zależne od woli kontrahentów, jednak zwyczajowo pewne kategorie rzeczy (podlegające mierzeniu czy ważeniu) określano jako genus – rzeczami zamiennymi. Przyjęty podział istotny dla zachowania poprawnej formy obrotu: pożyczką mogły być objęte wyłącznie genus, zaś przedmiotem użyczenia wyłącznie in specie.

Wg trwałości

Rzeczy zużywalne ® podlegające zużyciu podczas ich użycia (np. żywność, opał, pieniądze),
Rzeczy niezużywalne ® wszystkie inne rzeczy w rozumieniu prawnym.
Rzeczy zużywalne nie mogły być przedmiotem używania usus, użytkowania ususfructus, a także kontraktu użyczenia lub najmu.

Wg możliwości podziału

Rzeczy podzielne ® te, które przez podział nie traciły nieproporcjonalnie na swojej wartości
Rzeczy niepodzielne ® rzeczy tracące przez podział swoją istotę (zwierzęta) lub zmieniające istotnie swoją wartość (kamienie szlachetne).
Podzielność lub niepodzielność rzeczy miała wpływ na możliwość podziału współwłasności (podział prawa na tzw. części idealne przy współwłasności); niepodzielność ® powodem powstania zobowiązania solidarnego.

Pożytki naturalne fructus naturales

® dochód pochodzący od posiadanej rzeczy, organiczne płody jakiejś rzeczy lub odłączone części składowe, uzyskiwane w ramach jej naturalnej eksploatacji jako przychód z niej.

Pożytki cywilne fructus civiles (loco fructus)

® przychody cywilne uzyskane z rzeczy na podstawie stosunku obligacyjnego, kiedy rzecz (lub prawo) przynosi dochód (dochód z czynności prawnej, np. czynsz).

Wg przynależności (rzecz główna – res generalis, przypadłość)

® rzeczy gospodarczo związane z rzeczą główną, wspólnie umożliwiające uzyskanie rezultatu gospodarczego (klucze ® przynależność do zamka, żagle ® przynależność do statku).
Własność

Rodzaje władztwa nad rzeczami

Ulpian: Rozróżnić należy władztwo faktyczne od prawa do rzeczy (szczególnie posiadanie od własności) -separata esse debet possessio a proprietate
Paulus: Posiadanie jest kwestią faktu, a nie prawa - rem facti, non iuris esse
Własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem - Nihil commune habet proprietas cum possessione
Władztwo nad rzeczami mogło mieć charakter faktyczny (posiadanie possessio i dzierżenie detentio) lub prawny (wyrażone w prawach rzeczowych – własność i prawa na rzeczy cudzej – iura in re aliena). Ograniczonymi prawami rzeczowymi na rzeczy cudzej były – służebności, prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy). Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną procesową za pomocą actiones in rem.

Prawem przedmiotowym jest ogół przepisów obowiązujących w danym państwie.
Prawem podmiotowym – uprawnienie np. własność

Pojęcie własności

Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego korzystania z rzeczy i rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób.
prawo bezwzględnie skuteczne erga omnes ® prawo własności, odnosiło się to do wszelkich praw rzeczowych ale i do prawa rodzinnego – władza ojcowska, manus, spadkowe.
prawa względne ® w przeciwieństwo do prawa własności prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych osób.
Prawo własności dawało pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas) nieograniczone co do treści, ograniczenia mogły wynikać jedynie z okoliczności zewnętrznych i obejmowało m.in.:
-         prawo posiadania rzeczy własnej (ius possidendi)
-         prawo do używania rzeczy własnej (ius utendi)
-         prawo zużycia (ius abutendi)
-         prawo do pobierania pożytków (ius fruendi)
-         prawo do rozporządzania rzeczą własną (ius disponendi)

Ograniczenia uprawnień właściciela

-         sfera obyczajowa ® w przypadku zaniedbywania uprawy roli
-         prawo sąsiedzkie ® zakaz zmiany naturalnego spływu wody, przycinania usuwania drzew na granicy działek, prawo zbioru owoców z własnego drzewa opadłych na działkę sąsiada
-         prawa publiczne ® ograniczenia o charakterze:
§  sanitarnym ® grzebania i palenia zmarłych w Rzymie
§  budowlanym
§  komunikacyjnym ® zapewnienie dostępu do dróg i rzek
§  administracyjnym ® wywłaszczenie pod budowę i konserwację dróg, placów, akweduktów
-         ciężary publiczne (munera publica) ® obowiązek utrzymania dróg publicznych sąsiadujących z gruntem  (LXIIT), obowiązek przekazywania poczty, płacenie podatków (tributia)

Rodzaje własności

Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium, proprietas)

® przysługująca wyłącznie obywatelowi rzymskiemu, dokonywana na mocy prawa cywilnego, obejmująca zarówno res mancipi (rzeczy nabyte w trybie mancipio lub in iure cessio), dla res nec mancipi wystarczające także nieformalne wydanie rzeczy w trybie traditio. Przedmiotem własności kwirytalnej były wyłącznie grunty w Italii, niewolnicy i rzeczy ruchome. Tylko takiej własności przysługiwały pretoryjne środki ochrony własności: rei vindicatio oraz actia negatoria.

Własność bonitarna (in bonis) pretorska

® rodzaj własności powstający w przypadku przeniesienia własności na res mancipi w trybie traditio; pozbywca pozostając nadal właścicielem kwirytarnym tracił realne prawo dysponowania rzeczą (nudum ius Quiritium – gołe prawo Kwirytów); nabywca posiadał possessio civilis , a właścicielem kwirytalnym stawał się przez zasiedzenie usucapio (po 1 lub 2 latach).
W przypadku sporu nabywcy przysługiwało prawo ochrony prawnej (pretorskiej) w trybie exceptio iustii dominii a także actio Publicana  z prawem egzekucji przy pomocy venditio bonorum, a także prawo dziedziczenia pretorskiego bonorum possessio, któremu pretor udzielał ochrony procesowej (skargi i ekscepcji) ® stąd też nazwa własność pretorska.
Dualizm rodzajów własności znika w prawie justyniańskim.

Nieruchomości w prowincjach

® jako własność ludu rzymskiego nie mogły stanowiż własności indywidualnej; pozostawały one w rękach prywatnych z prawem „posiadania i użytkowania”, a w rzeczywistości władztwo było dziedziczne, zbywalne, bezwzględne ® mimo to nie określone jako własność! Likwidacja pojęcia po wprowadzeniu opodatkowania nieruchomości przez ces. Dioklecjana (292 n.e.)

Własność peregrynów (peregryni certe civitatis)

® peregryni mogli być właścicielami w swoich miastach na podstawie prawa narodowego. Nabycie od obywatela rzymskiego rzeczy nie dawało peregrynowi własności kwirytarnej, ale podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność peregrynów straciła na znaczeniu po edykcie Karakali.

Pierwotne nabycie własności

Usucapio zasiedzenie

następowało na podstawie faktycznego władztwa nad rzeczą przez okres: 1 roku dla rzeczy ruchomych, 2 lat dla nieruchomości (nie dotyczyło rzeczy skradzionych, nabytych przemocą, wyjętych z obiegu, później także zbiegłych niewolników i rzeczy należących do skarbu państwa); ponadto nabywca winien działać w dobrej wierze (bona fides); nadzwyczajne sposoby zasiedzenia:
usurpatio pro hedere ® dotyczyło prawa zasiedzenia (po 1 roku) majątku spadkowego w przypadku nie objęcia go przez heredes extranei
usureceptio fiduciae causa ® odzyskanie przez zasiedzenie rzeczy, która zastała fiducjarnie przeniesiona na inną osobę, celem zabezpieczenia wierzytelności (fiducia cum creditore contracta), bądź w celu użyczenia lub przechowania rzeczy (fiducia cum amico contracta); gdy rzecz znalazła się ponownie w posiadaniu poprzedniego właściciela, wówczas bez względu na tytuł i dobrą wiarę odzyskiwał on daną rzecz przez zasiedzenie (dla fiducia cum amico) lub po spłacie długu (dla fiducia cum creditore).

Przesłanki niezbędne do zasiedzenia rzeczy:

res habilis ® rzecz musi się nadawać do zasiedzenia (wyłączeni zbiegli niewolnicy, rzeczy wyjęte z obiegu, własności skarbu państwa)
titulus ® posiadanie prowadzące do zasiedzenia oparte na słusznym i prawdziwym tytule
(bona) fides ® dobra wiara, przekonanie, że wydający jest właścicielem rzeczy (wymagana przy zawarciu umowy i wydawaniu rzeczy)
possessio­ ® władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie, sprawowane w sposób nieprzerwany (utrata posiadania powodowała przerwanie zasiedzenia)
tempus ® odpowiedni czas: 1 rok dla ruchomości, 2 dla nieruchomości; od reformy Justyniana 3 / 10 lub 20 (spadkobierca może kontynuować zasiedzenie spadkodawcy, o ile spełniał pozostałe przesłanki potrzebne dla zasiedzenia; od czasów Sewerów również kupujący mógł doliczyć czas posiadania przez zbywcę)
W prawie archaicznym zasiedzenie usuwało braki formalne (brak odpowiedniej formy przy przenoszeniu własności); oprócz tego dla spadkobierców przywłaszczających sobie rzecz ze spadku nie wiedząc, że była ona zdeponowana lub oddana w komodat, usuwało także braki materialne (wymóg, by zbywający był właścicielem rzeczy).

Occupatio – zawłaszczenie

zawładnięcie dzikimi zwierzętami, złowienie ryby, ptaka a także zawładnięcie rzeczami wyrzuconymi przez morze (muszle, drogie kamienie), mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego w czasie wojny, rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli z zamiarem pozbycia się ich.

Accesio – połączenie

Rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości stawała się własnością właściciela rzeczy głównej; a także
avulio ® przymulisko
avulsio ® osuwisko
alveus derelictus ® koryto rzeki zmieniającej swój bieg przypada właścicielom po obu brzegach
insula in flumine nata ® wyspa powstała na środku rzeki przypada właścicielom nieruchomości na obu brzegach, jeśli po jednej stronie, własność nabywał właściciel nieruchomości leżącej bliżej wyspy
superficies solo cedit ® połączenie ruchomości z nieruchomością (staje się własnością właściciela nieruchomości z chwila trwałego połączenia z nią)
            inaedificatio – wzniesienie budynku
            implantatio – zasadzenie rośliny
            satio ® zasianie rośliny

Specificatio – przetworzenie

przy wykonaniu z cudzego materiału innej rzeczy; sabianie ® nowa rzecz własnością właściciela materiału, wg prokulian ® do przetwórcy; z biegiem czasu ® nabycie praw uzależnione od tego, czy można przwrócić poprzedni stan; jeżeli tak, to właścicielem stawał się właściciel materiału, jeżeli nie, to przetwórca ® drugiej stronie przysługiwało roszczenie odszkodowawcze.

Thesaurus – znalezienie skarbu

wartościowej rzeczy, która miała właściciela, ale tak długo była ukryta, ze nie można ustalić, kto nim był. Początkowo skarb własnością właściciela nieruchomości, w czasach Augusta skarb rzeczą niczyją bona vacantia i jako taki jest własnością skarbu państwa (aerarium, fiscus). Konstytucja Hadriana wprowadziła zasadę, że skarb znaleziony na cudzym gruncie przypada po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy. Skarb znaleziony na gruncie znalazcy i miejscu poświęconym w całości należny znalazcy.

Fructus - pożytki

Stają się odrębnymi rzeczami dopiero po naturalnym odłączeniu od rzeczy i ich własność przypada właścicielowi rzeczy głównej; wyjątki ® posiadacze w dobrej wierze za uprawę i troskę (pro cultura et cura) i emfiuteucie ® z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej (separatio), usufruktuariuszowi i dzierżawcy ® z chwila ich objęcia (perceptio).
W niektórych przypadkach przy rei vindicatio brano pod uwagę, czy owoce zostały zebrane (fructus percepti), czy zaniedbano je zebrać (fructis neglecti lub fructis percipiendi) lub czy zostały zużyte (fructus consumpti) czy też jeszcze istnieją (fructus extantes).
Uwaga: Dziecko niewolnicy partus ancillae nie było pożytkiem w tym rozumieniu i podlegało odrębnemu uregulowaniu.

Pochodne nabycie własności – przeniesienie własności

Mancipatio

uroczysty akt sprzedaży, dostępny wyłącznie dla obywateli rzymskich, dokonywanej w trybie jawnym (wymagał obecności 5 świadków + libripensa) z ważeniem i przekazaniem rzeczy oraz zapłaty, w późniejszym okresie z zastosowaniem symboli; akt pozornej sprzedaży (imaginaria venditio) stosowany także przy darowiznach, ustanowieniu posagu, fiducjarnym przeniesieniu własności jak też przeniesieniu praw osób alieni iuris w mancipium, przy wprowadzaniu żony pod władze męża coemptio oraz przy dokonywaniu adoptio i emancipatio ® w kodyfikacji justyniańskiej zastąpione przez słowo traditio

In iure cessio

przeniesienie własności res mancipii jak i res nec mancipii w trybie pozornego procesu windykacyjnego w oparciu o postępowanie confessio in iure przed pretorem (namiestnikiem)

Traditio

nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym polega na:
1)    przeniesieniu posiadania z właściciela (pozbywcy ) na nabywcę
2)    w następstwie uzasadnionej, zgodnej woli,
3)    wręczenie nastepowało na podstawie słusznego tytułu – iusta causa traditionis. Konieczne było spełnienie zasady nemo plus iuris ad alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania rzeczą.

Przeniesienie własności bez faktycznego wręczenia rzeczy:

traditio brevi manu ® nabywający jest już posiadaczem naturalnym rzeczy (komodatariusz, depozytariusz, usufrukruariusz) ® wola zbywcy (traditione nuda voluntas) jest wystarczająca
constitutum possessorium ® zbywca przenosi własność rzeczy na nabywcę bez jej wydania (solo animo) (bo umowa przewiduje jednocześnie np. czasowe wykorzystanie danej rzeczy przez zbywcę)
traditio longa manu ® przeniesienie własności rzeczy przez ich wskazanie, bez fizycznego zetknięcia z nią
traditio symbolica ® przeniesienie własności rzeczy przez wręczenie kluczy do składu, magazynu, w którym są one zawarte

Causa traditionis

Iusta causa traditionis ® istotą (czynności poprzedzającej sprzedaż w formie) traditio jest wola ® przyczyna wynikająca z czynności prawnej zawartej przed dokonaniem traditio, a zobowiązującej do przeniesienia własności.

Ochrona własności

Samo wręczenie nie musiało powodować przeniesienia własności, a nawet posiadania (np. depozyt – dzierżenie; zastaw rzeczy przez dłużnika u wierzyciela, daje wyłącznie posiadanie). Nieporozumienie co do iusta causa traditionis tradent (poprzednik) dawał pożyczkę, a nabywca myślał, że otrzymuje darowiznę - lub causa nie była iusta (np. czynność zabroniona przez prawo)– powodowało brak przeniesienia własności. iusta causa traditionis była konieczna - obok zgodnej woli - do przeniesienia własności. Była czynnością prawną kazualną (przyczynową).
Pozbywca nie musiał nawet być właścicielem rzeczy ® wierzyciel zastawniczy (zastawnik), który działał z upoważnienia zastawcy, na podstawie umowy o sprzedaż rzeczy zastawionej (pactum de vendento) – mógł sprzedać rzecz. Musiało jednak nastąpić przekazanie rzeczy, pierwotnie z ręki do ręki, później symbolicznie – prawo justyniańskie (traditio ficta). W prawie klasycznym traditio pozwalało przenieść  własność res nec mancipi, dla res mancipi wymagana forma przeniesienia własności w oparciu o normy prawa pretorskiego (edykty). Prawo justyniańskie dało tu swobodę, także co do iusta causa, co czyniło traditio czynnością prawną abstrakcyjną (oderwaną).
longi temporis praescriptio ® ochrona quasi-właścicieli gruntów prowincjonalnych (oddawanych w używanie osobom, które zachowywały się jak właściciele) ® skuteczna tak długo, jak długo pozwany był w posiadaniu gruntu

actiones in rem (skarga skuteczna)

® ochrona pretoryjna za pomocą skarg skutecznych wobec każdego erga omnes, kto naruszał prawa właściciela; właścicielowi przysługiwało zawsze prawo do odparcia bezprawnego naruszenia posiadania siłą vim vi repellere licet.

powództwa petytoryjne

rei vindicatio ® powództwo właściciela kwirytalnego przeciwko każdemu, kto pozbawił go posiadania rzeczy zmierzające do jej odzyskania, na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia że jest właścicielem kwirytalnym rzeczy; po rozstrzygnięciu wyroku zwrot rzeczy obejmował zwrot (dla pozwanego-posiadacza w złej wierze) całości pożytków; pozwany upoważniony do otrzymania zwrotu poniesionych nakładów koniecznych (impensae necessariae) i użytecznych (impensae utiles), pozwany z dobrej wierze (w czasach justyniańskich także w złej wierze) także nakładów zbytkowych (impensae voluptuariae)
contravindicatio ® przeciwpowództwo; sacramentum ® sądowa kaucja gwarancyjna; probatio diabolica dowód diabelski ® potwierdzenie faktu legalnego nabycia rzeczy będącej przedmiotem sporu
actio negotia ® powództwo właściciela kwirytalnego przeciwko każdemu, kto naruszał wykonywanie uprawnień właściciela twierdząc, że ma do tego prawo (np. powództwo przeciwko sąsiadowi roszczącemu sobie prawo do służebności ); na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia że jest właścicielem kwirytalnym rzeczy oraz faktu naruszania jego uprawnień. Wyrok stwierdzał fakt posiadania, nakazywał wstrzymanie się od naruszeń w przyszłości a także umożliwiał zasądzenie przywrócenie rzeczy do stanu pierwotnego lub wypłaty odszkodowania oraz zabezpieczenia, że powtórne zakłócenia nie nastąpią w przyszłości ® składane w formie stypulacji, w przypadku naruszenia wystarczało wytoczyć już tylko actio ex stipulatu.
Actio Publicana ® dotyczyła ochrony własności bonitarnej, tj. nabytej w trybie traditio, której właściciel-nabywca nie posiadał uprawnień właściciela kwirytalnego – skarga z zastosowaniem fikcji, aby powoda traktować tak, jak gdyby właścicielem kwirytalnym się stał przez zasiedzenie spornej rzeczy. Powód zobowiązany do udowodnienia przesłanek zasiedzenia. Powództwo stanowiące ochronę względną, tzn. skuteczną tylko wobec osoby gorzej uprawnionej; 2 właścicieli bonitarnych którzy zakupili od tej samej osoby ® pierwszy nabywca, przy zakupie od różnych osób nie będących właścicielami ® posiadacz spornej rzeczy; stosowane także przez peregrynów (stosowano formułę zawierającą fikcję is civis Romanus esset)
actio aquae pluviae arcendae ® skarga przeciwko właścicielowi nieruchomości, który zmienił naturalny odpływ wody deszczowej ze szkoda dla gruntu sąsiedniego
actio finium regundorum ® skarga  o wytyczenie zatartych granic pasa rozgraniczającego nieruchomości (confinium); sprawa rozstrzygana przez 3 arbitrów
cautio damni infecti ® zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z gruntu sąsiedniego
optis novi nuntiatio ® zakaz dalszego wznoszenia nowej budowli na gruncie sąsiada z powodu zagrożenia szkodą, niemożności wykonywania służebności lub złamania przepisów regulujących kwestie zabudowy.

actio furti ® ochrona prawna byłego właściciela ruchomości połączonej z nieruchomością lub inną ruchomością (przy dokonaniu połączenia w złej wierze)
conditio furtiva ® patrz actio furti

Posiadanie possessio

Posiadanie ® faktyczne władztwo osoby nad rzeczą, na które składały się:
-         corpus (corpore possidendi) – posiadanie rzeczy w fizycznym władaniu (fakt, który można zobaczyć), symbolicznie wymagało dotknięcia, dzierżenia (abprehentio)
-         animus possidendi (animus rem sibi habendi)– subiektywna wola władania daną rzeczą jak właściciel, dla siebie, w swoim interesie (nie wymaga tytułu prawnego –np. kradzież)
Detentio (dzierżenie) ® posiadanie naturalne (possessio naturalis), bez woli zatrzymania rzeczy dla siebie; detentor posiadający animus rem alieni habendi władał rzeczą w cudzym imieniu (depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, usufruktariusz, usuariusz, emfiuteuta i superficjariusz).
Pojęcie ukształtowane dla ochrony dzierżycieli gruntów stanowiących własność państwową, a oddawanych pod uprawę obywatelom – nazywanych possessiones w stosunku do tej ziemi. Państwo zaczęło chronić ich posiadanie posesoryjnie, co objęło także ruchomości. W prawie klasycznym powstało także pojęcie posiadania prawa – quasi possessio iuris.
possessio civilis ® wymaga zachowania się jak właściciel (wejście w posiadanie poprzez usus lub uzurpatio zasiedzenie)
possessio interdicta ® posiadanie wg prawa pretorskiego, chroniona interdyktami; dotyczyła posiadających w dobrej i złej wierze, zastawników, depozytariuszy sekwestrowych (u których zdeponowano rzecz na czas rozstrzygnięcia sporu dot. danej rzeczy, emfiteutów (dzierżawców ziemi), właścicieli budynków na cudzym gruncie ® dopiero wygrana w procesie uzależniona od posiadania niewadliwego ®
Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest – nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania tzn. posiadanie nie zależy od faktu posiadania, a jego podstawy
possesio iusta (sprawiedliwe) ® na podstawie kupna, darowizny itp.
possessio iniusta (niesłuszne) ® posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) nabyte siłą (vi), potajemnie (clam), zatrzymanie rzeczy pożyczonej (precario) itp.

Posiadanie w dobrej wierze, posiadanie w złej wierze

bona fidei ® posiadanie w dobrej wierze (uprawnia do korzystania z pożytków)
monare fidei ® posiadanie w złej wierze, np. kradzież, zawłaszczenie (obowiązek zwrotu pożytków)

Nabycie posiadania

Dla nabycia posiadania rzeczy wymagane ® corpus + animus; forma nabycia zależna od:
-         rodzaju rzeczy: ruchomość czy nieruchomość,
-         czy posiadanie miało charakter pierwotny czy pochodny (od innej osoby)
-         osoby właściciela, okresu historycznego – na przełomie dziejów następowały zmiany.

Znaczenie prawne posiadania

-         posiadanie było konieczne dla nabycia własności przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,
-         korzystało z ochrony prawnej – ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym egzekucjom własności mimo tytułu prawnego)
-         w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał ciężar dowodu.

Ochrona posiadania

interdictum retinendae possessionis ® (należące do interdicta duplicia ® położenie obu stron sporu jednakowe) do utrzymania naruszonego posiadania, wydawane w formie zakazującej stosowania przemocy:
            interdicta uti possidetis ® dot. nieruchomości; pretor nakazywał, aby przy posiadaniu pozostawał posiadacz niewadliwy
            interdicta utrubi ® dot. ruchomości; przy posiadaniu pozostawał ten, kto w okresie 1 roku posiadał rzecz dłużej
interdicta recuperandae possessionis ® służące do odzyskania utraconego posiadania
interdicta unde vi­ ® przysługujące niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania przemocą (w okresie 1 roku, o ile wyzuty nie nabył posiadania od przeciwnika wadliwie)
interdicta de vi armata ® przysługujące wadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania przemocą (nawet po okresie 1 roku)
interdicta de precario­ ® przeciwko prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy oddanej w prekarium
interdicta adipiscendae possessionis ® do uzyskania (nabycia) posiadania
interdictum Salvianum ® dot. np. wejścia w posiadanie (przy umowie dzierżawy nieruchomości) inwentarza stanowiącego zastaw umowny
interdictum quorum bonorum ® umożliwiał spadkobiercom wejście w posiadanie rzeczy spadkowych

Posiadanie rzeczy w faktycznym władaniu - corpus

Nabycie corpus na ruchomości mogło wymagać użycia siły w celu trwałego zawładnięcia rzeczą (szczególnie w przypadku rzeczy niczyjej np. dzikie zwierzęta) lub zastosowania innych metod jak zamknięcie rzeczy w magazynie, czy nawet zabranie klucza od magazynu – jako traditio longa manu. Nabycie corpus na nieruchomości niczyjej wymagało wejścia na nią i dokonania pewnych czynności np. ogrodzenia; nabywając prawo od innej osoby trzeba było wkroczyć na grunt, w prawie klasycznym wystarczyło obejrzeć go np. z pobliskiej wieży w towarzystwie obecnego posiadacza, który na mapie pokazywał granice i oświadczał, że daje grunt do dyspozycji – było to nabycie oculis et affectu – oczami i wolą. W prawie przedklasycznym istnieje możliwość nabycia prawa za pośrednictwem drugiej osoby ; możliwe nabycie przez depozytariusza traditio brevi manu lub przez niewolnika - filius familias, podobnie w prawie klasycznym, gdzie posiadanie można nabyć poprzez zarządcę majątku lub opiekuna – co umożliwiało bezpośrednie zastępstwo w nabyciu corpus.

Subiektywna wola (zamiar) posiadania rzeczy dla siebie - animus

W przypadku wejścia w prawa corpus dla rzeczy niczyjej, animus następował „automatycznie”, w przypadku przeniesienia posiadania o animus decydowała causa possessionis – czynność prawna, na podstawie której nabyto posiadanie (ale np. dzierżawa nie daje dzierżawcy animus); czynność bezprawna np. kradzież też oznacza animus(!). Nie miała tu znaczenia subiektywna wola animus (dzierżyciel przez samą chęć władania rzeczą dla siebie nie nabywał animus), wyrażało się to w zasadzie nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest – nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania. Nabycie animus uzależnione było od istnienia obiektywnej, właściwej causae possessionis (nawet bezprawnej – przywłaszczenie).
Nabycie animus zasadniczo nie było możliwe za pośrednictwem drugiej osoby (animus musiał mieć nabywający). Wyjątkowo uznano objawienia animus mogło nastąpić przez prokuratora, opiekuna, a nawet niewolnika tylko w przypadku nabycia rzeczy na podstawie czynności prawnej, tylko na rzecz peculium (pater stawał się posiadaczem bez swej wiedzy – nabywając corpus przez niewolnika), w odniesieniu do dóbr nabytych poza peculim pater musiał wyrazić zgodę na nabycie posiadania przez wyrażenie animus. Możliwość nabycia animus za pośrednictwem osób trzecich poszerzona w prawie poklasycznym.
Utrata posiadania następowało przez utratę corpus i/lub animus ® przejściowa utrata corpus nie jest traktowana jako utrata posiadania (np.: zbiegłych niewolników), ® animus ustawaje przez dobrowolne porzucenie rzeczy (ale nie w wypadku zapomnienia o niej lub wskutek choroby umysłowej). Posiadanie wygasa z chwilą śmierci (spadkobierca nie dziedziczył posiadania) oraz przez wyłączenie rzeczy z obrotu (np. przez przeznaczenie rzeczy na przedmiot kultu res divini iuris lub jeśli stała się res extra commercium).

Służebność

® prawo na rzeczy cudzej nie polegające na służeniu, a działaniu; ® uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy w ograniczonym zakresie, jej właściciel musiał znosić (pati) ingerencję osoby uprawnionej do służebności lub powstrzymać się od pewnych działań non facere (wstrzymanie się od budowy na własnym gruncie budynku przekraczającego pewną wysokość lub znosić ciągłe przechodzenie przez niego innej osoby). Brak było zobowiązań (facere) pozytywnych ® nakazu określonego działania poza servitus oneris ferendi – służebności oparcia budynku o ścianę należącą do sąsiada, który był zobowiązany o nią dbać, aby utrzymała ciężar na niej ciążący.
Zasady odnoszące się do służebności:
-         servitus faciendo consistere nequit – służebność nie może polegać na działaniu ze strony właściciela nieruchomości obciążonej (za wyjątkiem servitus oneris ferendi sytuacji utrzymania ściany budynku, na której wsparto budynek sąsiada),
-         nemini res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy, jako że jest ona prawem na rzeczy cudzej,
-         servitus servitutis esse non potest – nie można ustanowić służebności na służebności,
-         servitutibus civiliter utendum est – służebność należy wykonywać w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela,
-         praedia debent esse vicina - nieruchomość obciążona winna sąsiadować z nieruchomością władnącą,
-         servitutis causa debet esse perpetua – służebność winna przynosić gruntowi władnącemu stałe korzyści

Służebność gruntowa (servitutes praediorum)

® jeden grunt tzw. służebny, służy drugiemu gruntowi (tj. każdoczesnemu władającemu drugim gruntem), nie ma znaczenia zmiana właścicieli gruntów; grunty winny ze sobą sąsiadować; korzyść przypadająca gruntowi władającemu powinna być trwała (servitutis causa perpetua esse debet – cel ustanowienia służebności musi mieć charakter stały).
Służebność jest niepodzielna, zawsze dziedziczna i zbywalna.

Służebność gruntów wiejskich

® prawo przechodu (iter servitus itineris), przepędzenia bydła (servitus actus), przejazdu (servitus viae), przeprowadzenia wodociągu przez cudzy grunt (servitus aquaeductus), później – czerpania wody, wypasu bydła, kopania piasku na cudzy gruncie.

Służebności gruntów miejskich

® oparcie domu o ścianę sąsiada (servitus oneris ferendi), wpuszczenie belki w mur sąsiada, prawo okapu, wysunięcia części budowli w słup powietrza sąsiada, zabronienie budowania ponad określoną wysokość (servitusaltius non tollendi).

Służebności osobiste-alimentacyjne (servitutes personarum)

® prawa na rzeczach cudzych przysługujące tylko określonej osobie, niezbywalne i niedziedziczne ® kończą się wraz ze śmiercią tej osoby (charakter alimentacyjny).

ususfructus – użytkowanie

® służebność dająca uprawnionej osobie dożywotne prawo używania uti i/lub pobieranie owoców frui z cudzej rzeczy bez naruszenia jej substancji (salva rei substantia). Cautio usufructuaria ® stypulacyjna gwarancja dla właściciela.

usus – używanie

® dożywotnie użytkowanie rzeczy bez naruszania jej substancji i korzystania z owoców (w niektórych wypadkach dozwolono na korzystanie z owoców w ograniczonym zakresie – na własne potrzeby, a nie na odsprzedaż); Gwarancja dla właściciela – cautio usuaria.

habitatio

® dożywotnie prawo mieszkania w czyimś domu.

operae servorum vel animalium

® rzeczowe prawo korzystania z usług cudzych niewolników lub zwierząt pociągowych.

Nabycie, zgaśnięcie służebności

Tryb nabycia służebności ® w prawie najdawniejszym i klasycznym
-         in iure cessio ® dla służebności gruntowych i użytkowania. Przy in iure cesio właściciel mógł zastrzec sobie na nim służebność przez deductio servitutis
-         mancipio mancypacja ® dla gruntów wiejskich będących res mancipi. Przy mancypacji właściciel mógł zastrzec sobie na nim służebność przez deductio servitutis.
-         pactionibus et stipulationibus – w prowincjach nabywano służebności drogą umowy umocnionej stypulacją karną. W prawie justyniańskim z racji braku in iure cessio i mancipio był to sposób nabywania służebności.
Zasiedzenie służebności następowało po 2 letnim wykonywaniu (zniesienie tej możliwości w okresie pryncypatu).
Zgaśnięcie służebności osobistych następowało przez śmierć lub capitis deminutio uprawnionego (w prawie justyniańskim nie dotyczyło dla capitis deminutio minima). Inne służebności gasły z chwilą zniszczenia rzeczy lub jej zasadniczej zmiany (np. nabycie prawa własności przez uprawnionego). Uprawniony mógł zrzec się służebności w trybie in iure cessio, a w prawie justyniańskim - zwykłą umową.
Niewykorzystywanie służebności gruntów wiejskich, prawa użytkowania (ususfructus) i prawa używania (usus)przez okres 2 lat wygaszało ich ważność. W służebnościach miejskich wymagane było jeszcze tzw. usucapio libertatis ® pozytywne działanie właściciela gruntu obciążonego.

Ochrona służebności

Przysługiwała skarga  in rem wysuwana przeciwko każdemu erga omnes, kto przeczył lub uniemożliwiał wykonanie służebności. Służebności prowincjonalne chronione były odpowiednimi actiones utiles,  niektóre rodzaje służebności – interdyktami.
vindicatio servitutis,® w prawie przedjustyniańskim
actio confessoria ® w okresie justyniańskim

Współwłasność

® mogła zaistnieć niezależnie od woli communio incidens (współdziedziczenie lub połączenie rzeczy przez confusio), albo przez oświadczenie woli. Prawo własności podlegało podziałowi na części idealne (partes pro indiviso), którymi każdy ze współwłaścicieli mógł swobodnie dysponować przez czynności prawne, dyspozycje co do całości rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli mógł używać rzeczy w normalny sposób, nie naruszając jednak prawa drugiego. Mogli się oni porozumieć co do wspólnego korzystania z rzeczy (podział quoad usum), owoce przypadały proporcjonalnie do udziału, naprawy mogły być rozkładane na pozostałych. Rodziło to stosunki między współposiadaczami – quasi ex contractu.
Można było ubiegać się o zniesienie współwłasności, rzeczy podzielne były fizycznie dzielone, niepodzielne - sprzedawane lub przez spłacenie obejmowane przez jednego. W braku porozumienia każdemu przysługiwała skarga działowa – actio familiae erciscundae (podział spadku); actio communi dividundo(podział współwłasności); actio finium regundorum (o rozgraniczenie)

Emfiteuza – wieczysta dzierżawa

® prawo rzeczowe do cudzej nieruchomości o szerokiej treści; prawo rzeczowe bezwzględne, o znacznie szerszych uprawnieniach od służebności (np. użytkowania). Powstawała na podstawie contractus emphyteuticarius  między właścicielem a emfiteutą, który nabywał podobne prawa do właściciela: korzystanie z gruntu, pobieranie owoców, jako posiadacz podlegał ochronie interdyktów posesoryjnych, miał także prawo do wszystkich skarg chroniących własność actiones utiles z fikcją. Mógł zbywać emfiteuzę i przekazywać ją w spadku; w przypadku planowania sprzedaży emfiteuta zobowiązany do zawiadomienia właściciela (właściciel miał prawo pierwokupu); jeżeli właściciel nie skorzystał z prawa pierwokupu, miał prawo do 2% laudenium liczonego od wartości sprzedaży. Obowiązkiem emfiteuty było: niepogarszanie gruntu, płacenie podatków, rocznego czynszu w pieniądzu lub naturze (canon). Wyegzekwowanie tych obowiązków następowało drogą actio emphyteuticaria.
Emfiteuza wygasała:
¨       po odebraniu ziemi przez właściciela w przypadku niepłacenia przez 3 lata podatków lub czynszu,
¨       niedopełnienia obowiązków przy dokonywaniu sprzedaży.
Ostateczny kształt emfiteuzy ustalił się w prawie justyniańskim.

Prawo zabudowy (superficies)

Prawo zabudowy dawało ograniczone prawa rzeczowe do budynku wybudowanego na cudzym gruncie, które w myśl zasady superficies solo cedit przypadłyby właścicielowi gruntu. Początkowo odnosiło się to do gruntów państwowych lub miejskich, później także do prywatnych.
W prawie justyniańskim – dziedziczne, zbywalne prawo rzeczowe do korzystania z domu, wzniesionego na cudzym gruncie. Posiadanie superficiariusza było ad interdicta, dawało prawo rozporządzania rzeczą, ustanawiania służebności etc.; stanowisko podobne do właściciela, musiał płacić jedynie czynsz solarium.
Superficies wygasało w przypadku:
-         upływu terminu kontraktu (jeśli taki był ustalony),
-         niepłacenia solarium,
-         porzucenia domu,
-         konfuzję (połączenie) superficies z prawem własności.
Różnica między superficies a najmem jest analogiczna jak przy emfiteuzie.



Zastaw

® ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi dla zabezpieczenia jego wierzytelności. W razie jej niewykonania, wierzyciel miał prawo do nabycia posiadania rzeczy i jej sprzedaży. Jest to prawo akcesoryjne. Wierzyciel zastawniczy, zastawnik, wydzierżawiający ® wierzyciel biorący rzecz w zastaw; dłużnik, zastawca, dzierżawca ® oddający w zastaw.
Pierwotne formy zastawu
fiducia cum creditore contracta ® zastawca oddawał rzecz w zastaw zastawnikowi w drodze mancypacji lub in iure cessio
zastaw ręczny,
oba pozbawiały dłużnika możliwości korzystania z rzeczy zastawionej.
Rozwiązaniem było ograniczone prawo rzeczowe dające mu możność objęcia go w posiadanie i sprzedaż w razie nie spełnienia zobowiązania przez dłużnika – hypotheca. Początkowo wykorzystywane w okresie Republiki przy dzierżawie gruntów – przez zastawienie inwentarza gospodarczego invecta et illata. Na podstawie interdictum Salvianum pretor zezwalał na objęcie tych rzeczy przez wierzyciela, gdy dłużnik nie płacił czynszu. W okresie pryncypatu wydzierżawiający (wierzyciel) uzyskiwał ochronę zastawu na invecta et illata za pomocą skargi Serviniańskiej,  udzielanej przeciw dzierżawcy i osobie trzeciej – o wydanie przedmiotu zastawu. W kodyfikacji ces. Hadriana rozszerzono actio Serviana na każdą formę zastawu bez przenoszenia posiadania. W prawie justyniańskim skarga ta w odniesieniu do hipoteki pozadzierżawnej nazywała się actio hipotecaria,
Przypadki wygaśnięcia zastawu:
-         zgaśnięcie wierzytelności, poza przypadkiem wygaśnięcia wierzytelności po litis contestatio,
-         zupełne zniszczenie przedmiotu zastawu,
-         sprzedaż rzeczy przez pierwszego wierzyciela, likwidowała prawa kolejnych wierzycieli – kupujący stawał się właścicielem rzeczy,
-         zrzeczenie się prawa zastawu przez wierzyciela,
-         nabycie własności rzeczy przez wierzyciela np. przez dziedziczenie,
-         wniesienie skargi przeciw osobie trzeciej posiadającej rzecz w dobrej wierze, na podstawie iustus titulus przez 10 lat (inter praesentes) lub 20 lat (inter absentes) – powołując się na longi temporis praecsriptio,
-         przedawnienie actio hypothecaria następowało po 40 latach.
Zastaw był niepodzielny (pignoris causa est indivisa) ® nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z sukcesywnym spłacaniem wierzytelności. Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało wierzyciela do jego zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od czasów ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy – tzw. pignus Gordianum.

Zastaw jako prawo akcesoryjne

® zależny od istnienia i losów prawnych wierzytelności głównej (np. najmu – dzierżawy lub innego kontraktu głównego). Musiała istnieć wierzytelność, którą zastaw zabezpieczał.

Pignus, pignus irregulare

® zastaw ręczny, powstawał na podstawie kontraktu realnego – zastawnik otrzymywał przedmiot zastawu detentio, ale bez przeniesienia własności;
pignus irregulare  zastaw ręczny, nieprawidłowy ® w przypadku użycia jako zastawu rzeczy zużywalnych (pieniądze itp.) z prawem ich zużycia

Hypotheca

® zastaw umowny – nieformalna umowa dająca wierzycielowi prawo posiadania rzeczy w razie niewykonania zobowiązania. Jako prawo akcesoryjne dołączana była do kontraktu najmu (dzierżawy) lub innego kontraktu głównego. W prawie poklasycznym i justyniańskim wykonywana w formie hipoteki ustawowej, powstającej z mocy samego prawa (np. wynajmujący na meblach lokatora – jako zabezpieczenia czynszu; fiskus na majątku dłużnika – uprzywilejowane zabezpieczenie wierzytelności skarbu państwa; żona na majątku męża w razie pretensji o zwrot posagu – uprzywilejowana w prawie justyniańskim; legatariusz i fideikomisariusz na majątku spadkowym – wypłata legatu (fideikomisu).

Przedmiot zastawu

® pierwotnie mogły nimi być rzeczy materialne, indywidualnie oznaczone, ruchome lub nieruchome, istniejące już w chwili umowy o zastaw.
W II w. p.n.e. powstała hipoteka generalna (zastaw na całym majątku dłużnika – obejmował on także rzeczy przyszłe, jak owoce), późnej możliwa także na rzeczach niezmysłowych res incorporales – zastaw na prawach (serwitutach), wierzytelnościach (pignus nominis), a także na prawie zastawu ® podzastaw subpignus.

Treść i realizacja prawa zastawu

Zastawnik miał prawo uzyskania posiadania rzeczy (za pomocą interdictum Salvianum, actio Serviana - hypothecaria). Miał też prawo sprzedać rzecz, pierwotnie na podstawie oddzielnego pactum vendenti, a od III w. n.e. prawo wynikające z zastawu. Nabywca stawał się właścicielem mimo, że nie był nim sprzedający; w razie braku chętnych na kupienie rzeczy wierzyciel mógł uzyskać własność na rzeczy drogą impetratio dominii.
Zastaw był niepodzielny (pignoris causa est indivisa) ® nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z sukcesywnym spłacaniem wierzytelności. Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało wierzyciela do jego zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od czasów ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy – tzw. pignus Gordianum.


Klauzule dodawane do zastawu.

¨       lex commisoria (przepadku) ® w przypadku nieuregulowania wierzytelności zastawnik miał prawo do zatrzymania zastawu na własność ale jednocześnie zastawnik jest zaspokojony, tzn. nie może dochodzić ew. różnicy (klauzula stosowana  do pocz. IV wieku, zakazana przez ces. Konstantyna Wielkiego)
¨       pactum de vendeo ® zastawnik ma prawo sprzedać przedmiot zastawu (nadwyżka pozostająca po sprzedaniu rzeczy i zaspokojeniu innych wierzycieli powinna powrócić do zastawcy) – w przypadku niezaspokojenia wierzytelności, pozostałe residuum pozostaje do zwrotu przez zastawcę;
¨       pactum antichreticum umowa antychrezy ® zastawnik pobiera owoce na poczet odsetek (bez tego zastrzeżenia owoce rzeczy zastawionej przypadają zastawcy),
¨       pignus Gordianum ® spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało zastawnika do jego zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami - możliwe to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; od czasów ces. Gordian III w. n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy.

Kilka zastawów na jednej rzeczy

Zastaw ręczny – jako, że od razu następowało przeniesienie posiadania - mógł być ustanowiony względem jednego właściciela.
Zastaw umowny – hypotheca, umożliwiał wielokrotne zastawienie jednej rzeczy (nie było systemu „rejestrowania” zastawów).

Prior tempore, potior iure

Spory między wierzycielami regulowała zasada prior tempore potior iure – pierwszy czasem, lepszy prawem. W prawie poklasycznym odstępstwa od tej zasady nastąpiły za sprawą zastawu uprzywilejowanego – zawsze znajdującego się na pierwszym miejscu. Pierwszemu wierzycielowi przysługiwało prawo sprzedaży, kolejny mógł skorzystać jedynie z nadwyżki – superfluum, hyperocha - po sprzedaniu rzeczy.

Ius offerendi et succedendi

Drugiemu wierzycielowi przysługiwało tzw. ius offerendi et succedendi – zaspokojenie pierwszego wierzyciela i zastąpienia jego miejsca.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz