Wstęp
Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...
Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.
Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.
Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.
Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.
Źródła Prawa Rzymskiego
Dura lex, sed lex
– surowe prawo, ale prawo
kierunek myślowy – romanesio
– PRz modelem najbardziej zbliżonym do praw natury; PRz przyczyniło się do
rozwoju prawa poprzez receptio –
przejęcie rozwiązań z PRz do obowiązujących systemów prawnych;
opracowanie zasad wykładni prawa ® instytucia – zespół przepisów prawnych; opracowanie zasad wykładni
prawa ‘lex retro non agit’, ‘ignorantia
iuris nocet’; rozróżnienie własności i posiadania posesio; opracowanie uniwersalnych zasad dziedziczenia; sukcesja
uniwersalna – dziedziczenie
iuris prudentia –
wiedza prawnicza
iuris preacepta –
zasady postępowania wg prawa
Definicje Prawa Rzymskiego:
Orstano: ‘Ius romanum’
Celsus (wg Ulpiana, utrwalone na początku Digestów justyniańskich): Prawo, jakim rządzili się Rzymianie
‘…ut eleganter Celsus
definit, ius est ars boni et aequi’
‘…(Prawo jest), jak to trafnie określa Celsus, sztuką
stosowania tego co dobre i słuszne’
Jawolenus, I/II w n.e.: ‘Omnis definitio in iure civili periculosa est, parum est enim, ut non subverti potest’
‘W prawie cywilnym wszelka definicja jest niebezpieczna,
rzadko się bowiem zdarza, by nie można jej wywrócić’
Ulpian Digesty D. 1,1,1,2 i w Instytucjach Justyniańskich: ‘Publicum ius est at statum rei romanea spectat, privatum quod ad singulorum utiliaten: sunt enim quaederam publice utilia, quaedam privatim.’
‘Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa
rzymskiego, prywatnym zaś to, które (dotyczy) korzyści jednostek, są bowiem
niektóre (normy) ogólnie użyteczne, inne zaś prywatne”
‘Iustitia est constans et perpetua volumus ius suum cuique tribuendi’ ‘Prawo jest stałą i niezmienną wolą oddania każdemu jego prawa’
‘Iuris preacepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, ius suum coique tribuere’‘Trzy są przykazania prawa: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy’
‘Omne… ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones‘‘Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy albo powództw’
‘Iustitia est constans et perpetua volumus ius suum cuique tribuendi’ ‘Prawo jest stałą i niezmienną wolą oddania każdemu jego prawa’
‘Iuris preacepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, ius suum coique tribuere’‘Trzy są przykazania prawa: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy’
‘Omne… ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones‘‘Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy albo powództw’
Systematyka Prawa Rzymskiego
Podział wg źródła powstawania prawa
ius – prawo
ludzkie, działania ludzkiego, dozwolone i chronione przez państwo; wykroczenie – iniuria, uprawnia do sankcji świeckich
violacio (odwet lub zorganizowana
pomoc państwa)
fas – prawo boskie
religijne; wykroczenie – nefas,
ściąga gniew bogów, od którego można się uwolnić poprzez złożenie ofiary - piraculum
Podział wg podmiotu
ius civile – dotyczy
obywateli rzymskich (także ius Quiritium)
ius gentium – dotyczy
mieszkańców Rzymu nie będących obywatelami Rzymu
Podział wg utilias (korzyści, interesu)
ius publicum –
prawo publiczne
ius privatum –
prawo prywatne
Podział w ‘Instytucjach’ Gaiusa
personae – osobowe
res (ius quod pertinet
ad res) – rzeczowe
actiones -
procesowe
Podział prawa wg systemu pandektowego
prawo prywatne, materialne (z pominięciem actiones)
część ogólna
a)
podmioty stosunków prawnych (dawne personae, ale bez prawa rodzinnego)
b)
ogólne pojęcie rzeczy res
c)
czynności prawne
i)
prawo rodzinne (dawne personae, po wydzieleniu prawa osobowego)
ii)
prawo majątkowe (dawne ius quod ad res pertinet)
(1)
prawo rzeczowe
(2)
zobowiązania
(3)
prawo spadkowe
Ius civile
Ius civile Romanorum
(czasami: ius Quiritium) – prawo
obywateli rzymskich (Kwirytów)
Początkowo prawo zwyczajowe, od
Ustawy XII tablic poprzez kolejne ustawodawstwa i równolegle poprzez twórczą
działalność jurysprudencji. Co do zasady, prawodawstwo obowiązujące wyłącznie
rzymian, chociaż zdarzały się wyjątki (dot. Latynów i peregrynów w zakresie
obrotu gospodarczego, a nawet conubium,
tj. zawierania małżeństw).
Początkowo obejmowało całe prawo
obejmujące rzymian, od II w p.n.e. datuje się tendencja do oznaczania tym
terminem tylko prawa prywatnego.
Ius honorarium
Działalność prawotwórcza
magistratury, zebrana w II w n.e. w edictum
perpetuum Juliana.
Największa i najważniejszą częścią
– ius praetorium – prawo pochodzące z
działalności pretorów.
Istnienie odmiennych uregulowań
dotyczacych tych samych czynności w ius
civile i ius honorarium
(praetorium) – Papianian pisze: Ius
preatorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel
corrigendi iuris civilis gratia… – (D. 1, 1, 7, 1) ‘Pretorskim jest to
prawo, które pretorianie wprowadzili dla wspomagania lub uzupełniania, lub
poprawiania prawa cywilnego…’
Ius gentium
prawo narodów
Populus Romanus partim
suo proprio, partim communi omnium hominium iure utitur – Lud rzymski
posługuje się częściowo swoim własnym prawem, częściowo wspólnym prawem
wszystkich ludzi (Instytucje Justyniana G. 1, 1; I. 1, 2, 1)
W miarę dokonywanych podbojów konieczne było określenie
zasad rozstrzygania sporów pomiędzy rzymianami a peregrynami, czy też pomiędzy
peregrynami.
M.in. w roku 242 p.n.e. (koniec wojny punickiej) powołano
urząd pretora peregrynów (praetor
peregrinus), rozstrzygającego sprawy inter
cives et peregrinos oraz inter
peregrinos. W miarę rozwoju ius
gentium wprowadzano także rozwiązania prawne wzorowane na prawach innych
ludów.
W odróżnieniu do ius
civile - ius gentium było:
q całkowicie
świeckie
q daleko
swobodniejsze co do formy
q ograniczone
do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu
gospodarczego
q dostępne
nie tylko dla rzymian, ale także do Latynów i peregrynów
q w
większym stopniu ‘prawo słuszne’ – ius
aequum.
Ius naturale
prawo stałe, niezmienne, pochodzenia boskiego (stworzone
przez boską Opatrzność); wspólne wszystkim istotom żyjącym, zapożyczone z
filozofii greckiej;
bliski związek z ius
gentium, zasadnicza różnica dotyczyła ‘prawa przyrodzonego’ – a zatem ius naturale dotyczyło także i zwierząt,
poza tym odmienne uregulowania dotyczące instytucji niewolnictwa – wg klasyków
rzymskich instytucja niewolnictwa była zgodna z ius gentium, ale sprzeczna z ius
naturale.
Źródła prawa rzymskiego
źródła powstawania
prawa (fontes iuris oriundi) –
źródła rodzenia się prawa; wyrażające wolę państwa poprzez ustanowienie lub
potwierdzenie właściwych norm postępowania
źródła poznania prawa
(fontes ius cognoscendi) – źródła
poznawania prawa; efekty działania czynników prawotwórczych (spisy prawa
obyczajowego, ustawy, dokumenty praktyki sądowej)
Gaius
Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis,
senatusconsultis, constitionibus principum, edictis eorum qui ius edicendi
habent, responsis prudentium
‘Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu,
uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich
ogłaszania, odpowiedzi uczonych”.
Okres obowiązywania prawa Rzymskiego na tle historii Rzymu
powstanie Rzymu 753 p.n.e
okres królestwa (753-509 p.n.e.)
okres republiki – res
publitia (509-27 p.n.e.)
okres pryncypatu – princeptio
(27 p.n.e – 284 n.e.)
okres dominatu (284- 476 w zachodniej części państwa, 565 we
wschodniej części państwa)
upadek części zachodniej państwa rzymskiego 476 n.e.
upadek części wschodniej państwa rzymskiego (śmierć cesarza
Justyniana) 565 n.e.
upadek Bizancjum 1453 n.e.
Etapy rozwoju prawa prywatnego
I.
okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od
założenia Rzymu do połowy III w p.n.e. tj. do początkowego okresu wojen punickich (264-146 p.n.e.)
II.
okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy
III w p.n.e. do końca panowania cesarzy z dynastii Sewerów (253 n.e.); czasami
dzielony na:
II.A. okres rozwoju (prawo
przedklasyczne), do schyłku republiki w 27 p.n.e.
II.B. okres klasyczny (prawa
klasycznego), za pryncypatu do 235 n.e.
III.
okres schyłkowy (okres prawa poklasycznego) od
końca dynastii Sewerów - 235 n.e. do śmierci cesarza Justyniana I – 565 n.e.;
przy czym okres panowania cesarza Justyniana I (527-565 n.e.) tworzy podokres
prawa justyniańskiego.
q poklasyczne
q justyniańskie
Źródła prawotwórcze:
q zwyczaje
przodków (mores maiorum)
q Ustawa
XII Tablic (lex duodecim tabularum)
451-450 p.n.e.
q ustawy
ludowe (leges rogatae)
q uchwały
plebsu (plebis scita)
q uchwały
senatu (senatus consulta)
q konstytucje
cesarskie (decreta, edicta, rescripta,
mandata – później: constitutiones)
q edykty
magistratur jurysdykcyjnych (ius edicendi)
q porady
i opinie autorytetów prawnych (respondere
de iure)
Zwyczaje Przodków (mores maiorum)
Prawo niepisane obejmujące zwyczaje uznane przez większość
ludności + ‘opinio necessites’ konieczność stosowania + ‘frecfentuius’ ciągłość
najprawdopodobniej zawarte w Ustawie XII Tablic;
Fonts iuris oriundi
populi – milcząca akceptacja większości
tacitus consensius
omnium –
Quitacet consentire
videtur – kto milczy, wydaje się, że się zgadza
Należy zauważyć: brak powoływania się w Państwie Rzymskim na
zwyczaje prawa zwyczajowego, część prawa zwyczajowego prawdopodobnie ujęta w
Ustawie XII tablic, późniejsza część zapewne zawarta w edyktach pretorskich
Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum) 451-450 p.n.e.
powstała pod naciskiem plebejuszy cel: spisanie i uściślenie
prawa obyczajowego; sporządzona przez dwie komisje złożone z 10 mężów (decemviri legibus scribundis), w jednej
z komisji w skład wchodzili plebejusze
Tablice I-III – prawo procesowe
Tablica IV i część V – wewnętrzna organizacja rodziny
rzymskiej (władza rodzicielska, małżeńska)
Tablica V – spadkobranie (opieka nad kobietami, testament,
dziedziczenie bez testamentu, kuratela, wyzwolenie niewolnika)
Tablica VI – czynności prawne, prawo rzeczowe, mancypacja,
przenoszenie własności (ogół stosunków gospodarczych pomiędzy rodzinami)
Tablica VII – prawa sąsiedzkie
Tablica VIII – prawo karne; przestępstwa naruszające interes
obywatela
Tablica IX i X – niektóre normy prawa sakralnego i
publicznego
Tablica XI i XII – różne normy
Ustawy Ludowe (leges rogatae)
Lex est quod populus
iubet atque constituit – Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia
W okresie republiki ustawy (leges) uchwalane przez comitia,
obowiązywały ogół obywateli rzymskich (tj. ludzi wolnych).
Comitia zwoływane
były przez magistratury (upoważnienie: ius
agendi cum populo) reprezentowane przez dyktatorów, konsulów i pretorów.
Projekty ustaw dyskutowano nieformalnie na contiones,
konkretny wniosek składała magistratura na comitia,
przyjmowane lub odrzucane bez zmian! (rogatio) – ustawy w tym trybie: leges
rogatae (głosowanie od 135 p.n.e.
tajne)
Ø Comitia
centuriata – reprezentowała zespół 100 żołnierzy
Ø Comitia curiata – zebranie kurii (tj.
rodów rzymskich)
Ø Comitia tribiuta – reprezentowała 10
kurii (1 z 3 dzielnic, okręgów Rzymu)
Ø Comitia
callata – zgromadzenie o charakterze religijnym, pod przewodnictwem kapłana
(dot. głównie ustanawiania dziedzictwa, testamentów itp.)
Leges rogatae zatwierdza
(ratyfikuje) Senat - Do roku 339 p.n.e. (lex
publitia philiophis) Senat uprawniony do wyrażania opinii dotyczącej leges przed jej głosowaniem
Ustawa składała się z:
praescripto –
wstęp do ustawy, nazwisko wnioskodawcy, miejsce powstania
rogatio – treść
sankcio – konsekwencje
niezachowania prawa
Violatio legis –
naruszenie prawa ®
różne konsekwencje, w zależności od ustawy:
Ø lex perfecta – unieważnia czynności
dokonane wbrew ustawie, sprawca czynności podlega karze
Ø lex minus quam perfecta – czynność
ważna, ale sprawca czynności podlega karze
Ø lex imperfecta – czynność ważna, brak
konsekwencji wobec sprawców
Uchwały Plebsu (plebis scita)
Plebiscitum est quod
plebs iubet atque constituit – Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i
ustanawia
Uchwalane przez concilia
plebis obowiązujące głównie plebs
Lex Hortensia
po uzyskaniu liczebnej przewagi plebs narzucił wolę
ogółowi; usankcjonowała to ustawa Lex
hortensia de plebiscitis z 286 r. p.n.e.
u schyłku republiki ustawy ludowe i uchwały plebsu
zaczęły zanikać – zmienione warunki, powiększenie państwa (ostatnia lex uchwalona w 96-98 n.e.)
Uchwały Senatu (S.C. Senatus Consulta lub O.P. Oratis Principis)
Senatus consultum est
quod senatus iubet atque constituit; idque legis vicem optinet, quamvis fuerit
quaesitum (G. 1, 4) – uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i
ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane
Senat – ciało doradcze już w
okresie królewskim (głównie sprawy związane z wojną i pokojem oraz wybór interreksa
w okresie bezkrólewia);
Senat w okresie republiki - nie miał uprawnień
ustawodawczych ®
pośredni wpływ na ustawodawstwo polegał za zatwierdzaniu uchwał zgromadzeń
ludowych (auctorias patrum) ® do
roku 339 p.n.e. i pobudzaniu inicjatywy urzędników przy pomocy sugestii i
zaleceń (senatus consulta)
Zatwierdzanie uchwał w trybie:
Konsulowie lub trybunowie wojskowi (upoważnieni) zwoływali
posiedzenie senatu
Ø wstępny
referat ®
sprawozdawca
Ø zbierane
opinie ®
sententes rogae
Ø wypowiedzi
senatorów ®
sententa (wnioski)
Ø głosowanie
®
(przygotowanych tekstów uchwał nie zmieniano, wyłącznie je zatwierdzano lub nie
zatwierdzano) -głosowanie per pedem (‘nogami’), obowiązywała
zasada większości
Senat w okresie pryncypatu – w II w. n.e. senat przejął f.
ustawodawcze po zgromadzeniach ludowych; począwszy od III w. n.e. pod wpływem
cesarzy, mianujących skład senatu, zatwierdzał wnioski cesarskie (oratio principis)
Konstytucje cesarskie
Constitutio principis
est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit; nec umquam
debitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem
imperium accipiat (G. 1 . 5) – Konstytucją cesarską jest to, co cesarz
ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to
moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę
Brak uprawnień ustawodawczych zastępowany był wydawaniem: decreta, edicta, rescripta, mandata.
Dekrety (decreta)
rozstrzygnięcia spraw spornych, trafiających do cesarza w
pierwszej instancji lub w drodze apelacji ® dzięki autorytetowi cesarzy
rozstrzygnięcia traktowano jako wzorcowe
Edykty (edicta)
C. jako najwyższemu dzierżycielowi władzy przysługiwało ius edicendi – ustalania norm
obowiązujących (na określonym terytorium lub w całym państwie); dotyczyły one
głównie spraw administracyjnych; obowiązywały co najmniej do śmierci autora, a
także po jego śmierci, jeżeli nie zostały przez następcę odwołane.
Reskrypty (rescripta, epistulae)
Odpowiedzi na zapytania prawne urzędników i osób prawnych (a
także osób prywatnych) w kwestiach budzących wątpliwości prawne; na rozstrzygnięcia
te powoływano się później w podobnych sprawach
Mandaty (mandata)
Pisemne instrukcje dla urzędników głównie namiestników
prowincji; niekiedy obszerne, w formie księgi (liber mandatorum) dot. głównie spraw administracyjnych, w sferze
wykonywania prawa, niekiedy kształtowały sytuację prawną obywateli.
Edykty pretorów i innych magistratur jurysdykcyjnych
Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio)
®
część najwyższej władzy państwowej – w rękach wysokich urzędników admin. posiadających
ius edicendi, sprawujących urząd w
jednorocznych kadencjach ® konsulowie,
od 367 p.n.e także pretorowie.
Od 242 p.n.e. podział stanowiska pretora na dwa odrębne:
Pretor miejski (praetore urbanus) - jurysdykcja dot.
wyłącznie obywateli Rzymu
Pretor peregrynów
(praetor peregrinus) – jurysdykcja
dot. peregrynów ®
cudzoziemców, a także w sprawach pomiędzy peregrynami a obywatelami Rzymu. Edylowie kurylni – jurysdykcja na
targowiskach,
Namiestnicy –
odpowiednicy pretorów na obszarach prowincji; jurysdykcja karna ® kwestorowie
Edykt (ius edicendi)
Urzędnik ogłaszał edictum
perpetuum ®
solenna zapowiedź - w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej
jej władzy; obowiązywał wyłącznie w czasie kadencji (lex annua – ustawa roczna).
Przejęcie przez następców: edictum translaticium = tralaticium (edykt przenośny), ew.
dołączone zapowiedzi własne (edicta nova).
Początkowo edicendi ustne, potem
pisane na białej tablicy (album)
dostępnej w publicznym miejscu. Od roku 67 p.n.e. pretor związany ściśle
treścią własnego edyktu (Lex Cornelia de
edictis).
Urzędnik posiadał moc jurisdicio
w zakresie tworzenia nowego prawa, jak też pozbawiania mocy prawnej nieaktualnych
przepisów prawa obowiązującego
Edictum perpetuum Juliana – ujednolicony ok. roku 137 n.e. ® na
polec. ces. Hadriana przez wybitnego prawnika Salviusa Iulianusa - zbiór edyktu
pretora miejskiego i edylów kurulnych, zatwierdzony uchwałą senatu jako ‘edykt
wieczysty’ (edictum perpetuum) i
ogłaszany tylko formalnie. Prawo dokonywania zmian zastrzeżone wyłącznie dla
cesarza.
edykty zalążkiem ® ius honorarium
Jurysprudencja – odpowiedzi uczonych
respondere de iure
– udzielanie odpowiedzi co do prawa
w okresie republiki
początkowo ® monopol kapłanów ® ograniczone do znajomości
kalendarza sądowego, układaniu formularzy prawnych (cautiones), znajomości sposobów postępowania w procesie (actiones), prawa zwyczajowego i pierwszych
aktów normatywnych. Kapłani – kolegium pontyfików (pontificies); rekrutowani wyłącznie spośród patrycjuszy. Osłabienie
monopolu – po Ustawie XII Tablic, następnie, ok. 300 p.n.e. – ujawnienie
kalendarza sadowego i zbioru formuł prawniczych
w okresie pryncypatu
ius publice
respondendi – przywilej udzielania odpowiedzi prawnych ‘pod autorytetem
cesarza’
udzielane w formie: responsa,
quaestiones, disputationes, epistulae
digesta –
uporządkowane zestawienie przypadków
institutiones
– elementarne podręczniki
sentetiae, regulae,
definitiones, differentiae – zbiory zwięzłych zasad
Kodeksy ® Zbiory Norm Prawnych
Codex Gregorianus
®
uporządkowany zbiór (własność prywatna) zawierający uporządkowane reskrypty
cesarskie od czasów cesarza Hadriana (137-138 n.e.) do roku 291. Podział na
księgi i tytuły, w obrębie tytułów poszczególne konstytucje w porządku
chronologicznym,
Codex Hermogenianus
®
uzupełnienie Kodeksu Gregoriańskiego do roku 295 (być może do roku 314?) - (własność
prywatna)
Codex Theodosianus
®
opracowany za czasów cesarza Teodozjusza II (408-450); prace trwały kilka lat
429-438; obejmował konstytucje cesarskie od roku 312., ale prawie wyłącznie
przepisy prawa publicznego (z 16 ksiąg tylko 4 dot. prawa prywatnego) przez co
poprzednie Kodeksy nadal obowiązywały. Podział zawartości jak w K.
Gregoriańskim. Późniejsze konstytucje, tj. wydane po roku 312 obowiązywały
wyłącznie wtedy, jeżeli zostały dołączone do Kodeksu i tylko w wersji do nim
ustalonej.
Okres Justyniański ® za czasów panowania ces. Justyniana I (panował w latach 527-565)
Corpus iuris civilis
® tak w XVI w. określano
ogół ustawodawstwa Justyniana opracowany pod przewodnictwem Tryboniana
Codex vetus
®
opracowany w latach 528 – 529 n.e., II, poprawione wydanie (Codex
repetiatae praelectionis) w 534 – w 12 księgach uporządkowano
konstytucje cesarskie
Digesta seu Pandectae
®
opracowanie ‘dawnego prawa’ tj. ius –
ogłoszone w randze ustawy 15 XII 530 roku
Institutiones sive Elementa
® wstępny podręcznik do
nauki prawa, (zarazem obowiązująca ustawa); opracowany przy udiale prof. prawa
Theophilipusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu).
Novellae constitutiones
® 158 nowych konstytucji
pochodzących z czasów panowania ces. Justyniana (ze znanej liczby 168 novellae ogółem); napisane po grecku
Inne zbiory ius i leges
Pauli Sententiae
®
(III n.e.) zbiór zwięzłych zasad prawnych napisanych przez anonimowego prawnika
i opatrzony nazwiskiem wielkiego jurysty
Tituli ex corpore Ulpiani
®
elementarne opracowanie podręcznikowe z IV n.e. autorstwo przypisywane Ulpianowi
Fragmenta Vaticana
®
(V n.e.) zbiór zawierający wyjątki z pism Papianiana, Ulpiana i Paulusa oraz
konstytucje cesarskie (głównie Diokleciana)
Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
®
(IV / V n.e.) zbiór będący porównawczym zestawieniem przepisów Prawa
Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych wybranych z kodeksów gregoriańskiego i
hermogeniańskiego oraz dzieł Gaiusa, Papianiana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna
dot. stanu prawnego kobiet
Leges Saeculares
®
księga syryjsko-rzymska sporządzona w V w. n.e. na Wschodzie, zawierająca
fragmenty ius i leges
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
®
(390-428) zbiór opinii prawnych opartych na Pauli
Sententiae oraz wybranych konstytucjach kodeksów gregoriańskiego,
hermogeniańskiego i teodozjańskiego.
Scholia Sinaitica
®
fragment komentarza do dzieła Ulpiana Libri
ad Sabinum
W okresie poklasycznym
postępujące upraszczanie prawa oraz dołączanie elementów Prawa Ludowego ® tj.
rozwiązań zaczerpniętych z praw obowiązujących na terenach podbitych,
opanowanych przez Rzym ® tzw. prawo wulgarne
Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 n.e.) germańscy
władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na
podbitych terenach (leges Romanae
barbarorum):
Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici
®
(506 n.e.) na polecenie Alaryka II, króla Wizygotów
EdictumTheodorici
®
przeznaczony dla Greków i Rzymian zbiór ogłoszony (V / VI n.e.) przez Teodoryka
Wielkiego, króla Ostrogotów
Lex Romana Burgundionum
®
sporządzony (V n.e.) przez króla Burgundów, Gundobada.
Juryści okresu klasycznego
Ze znanej ilości 128 jurystów, tylko ~30 posiadało ius publice repondendi, a dzieła 33
zostały włączone do Digestów Justyniana.
Z okresu republiki:
Quintus Mucius Scaevola (pontifex maximus)
®
żył na przełomie II i I w p.n.e. ® ‘pierwszy ułożył prawo cywilne wg rodzaju’, opracował
podręcznik prawa cywilnego w 18 tomach,
Servius Sulpicus Rufus, przyjaciel Cycerona, przeciwnik poglądów Scaevoli
®
pierwszy komentator edyktu pretorskiego i wpływowy nauczyciel.
W I i II wieku n.e. istniały w Rzymie 2 szkoły prawa
(scholae, sectae): Sabianie i Prokulianie. Przedmiotem sporów były konkretne
kwestie szczegółowe, jak: początek dojrzałości u chłopców, co do nabycia prawa
własności przez przerobienie rzeczy.
W I i II wieku n.e. do najwybitniejszych jurystów należeli:
Labeo (Marcus
Antistius) zmarł pomiędzy 10 a 22 rokiem n.e., nieprzejednany zwolennik
republiki, założyciel szkoły Prokulianów,
Proculus –
następca Labeo, przedstawiciel szkoły prokuliańskiej.
Celsus (Publius
Iuventius, filius) – należał do
szkoły Prokulian, doszedł do wysokich godności w państwie i do udziału w radzie
cesarza Hadriana.
Inni Prokulianie:
C. Octavius Iavolenus Priscus
Neratius Priscus
Marcus Cocceius Nerva Pater
Marcus Cocceius Nerva Filius
Pegasus
Nerativus
Gaius Ateius Capito –
zwolennik władzy cesarskiej, założyciel szkoły Sabianów,
Sabinus (Massurius)
– skromnego pochodzenia, przywódca szkoły Sabianów, w wieku ~50 lat uzyskał
awans do ekwitów i jako pierwszy ekwita – ius
publice respondendi. Jego dzieło Libri
tres iuris civilis cieszyło się powagą nieomalże równą ustawie.
Julian (Salvius
Iustanus) – sprawował szereg wysokich funkcji państwowych za cesarzy:
Hadriana, Antoniusa Piusa i Marka Aureliusza – być może przyczynił się do
wygaśnięcia sporów pomiędzy Sabianami a Prolikulianami. Główne dzieło Juliana –
Digesta w 90 księgach.
Inni Sabianie:
C. Cassius Longinus
Plautius
Sextus Pomponius
Sextus Caecilius Africanus
Cassius Longinus
Diavolenis
Juryści okresu późnego klasycyzmu
W okresie panowania dynastii Sewerów:
Papinian (Aemilius Papinianus)
®
‘książę jurystów rzymskich’ – stracony za odmowę usprawiedliwienia przed
senatem morderstwa popełnionego przez cesarza Karakalli na jego bracie, Gety.
Paulus (Iulius Paulus)
®
opracował zbiór zwięzłych zasad prawnych Pauli Sententiae (1/6 Digestów
Justyniana złożona z dzieł Paulusa). Cesarz Konstantyn Wielki ogłosi je później
za obowiązujące.
Ulpian (Domitius Ulpianus)
®
twórca elementarnego opracowania Regulae Ulpiani. Rywal Paulusa,
zginął w 223 roku jako dowódca gwardii pretoriańskiej, zamordowany przez swoich
podwładnych.
Gaius
® brak szczególnej pozycji
wśród jurystów rzymskich za życia; najbardziej znane dzieło: Institutiones - podręcznik napisany w II
w n.e., w czterech księgach zwanych ‘Komentarze’ zawarty elementarny wykład
rzymskiego prawa prywatnego: personae,
res, actiones; liczne fragmenty wykorzystane w Instytucji Justyniana i
Digestach Justyniana
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz