Prawo Rzymskie - Prawo spadkowe (skrypt)

Wstęp
Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.
Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...

Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.

Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.

Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.

Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.

Prawo spadkowe

Pojęcia

Successio ® dziedziczenie: wejście w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym obejmujące składniki majątkowe, ale także zobowiązania i wierzytelności (za wyjątkiem służebności osobistych, udziałów w spółce, niektórych kontraktów tj. mandatum i societas oraz kar prywatnych z tytułu deliktów popełnionych przez spadkodawcę – heres in penam non succendi).

Hereditas, bona ® przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica wg prawa cywilnego (LXIIT[1])

Bonorum possessio ® dziedziczenie pretorskie

Defunctus ® zmarły testator

Heres, successor, cohereres, successores ® spadkobierca, spadkobiercy

‘Semel heres sempel heres’ – ‘raz ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze’

Warunki spadkobrania:

1.     śmierć spadkodawcy (morus) - viventis nulla hereditas, viventis non datur hereditas ® dziedziczyć można tylko po zmarłych

2.     spadkodawca musi posiadać zdolność majątkową

3.     spadkobierca musi mieć powołanie do spadku ® delatio hereditas

4.     nastąpić musi nabycie spadku ® aqusito heredas

Dziedziczyć można tylko całość spadku: …neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest (wyjątki przy testamencie żołnierskim oraz w tzw. dziedziczeniu przeciwtestamentowym) – w prawie poklasycznym nie stosowano powyższej zasady; przywrócona dopiero przez ces. Justyniana

Hereditas (dziedziczenie na podstawie prawa cywilnego)

LXIIT regulowała zasady dziedziczenia obejmujące:

§  dziedziczenie testamentowe (na podstawie ważnego testamentu),

§  dziedziczenie ustawowe (beztestamentowe ) na podstawie ustawy, w oparciu o więzi agnacyjne[2]

§  dziedziczenie przeciwtestamentowe ® wbrew testamentowi (dla zabezpieczenia praw najbliższej rodziny pominiętej krzywdząco w testamencie

Heres (spadkobierca) ® tylko osoba powołana do spadku, co daje jej podstawy prawne do objęcia spadku. Spadkobiercą mógł być każdy posiadający zdolność prawną (z wyłączeniem personae incerte – osób nie określonych w chwili sporządzania spadku), a także niewolnik równocześnie wyzwalany – będący dziedzicem koniecznym (nie mógł nie przyjąć spadku, co pozwalało uniknąć sytuacji unieważnienia spadku z powodu odrzucenia przez wszystkich dziedziców, co skutkowałoby unieważnieniem innych rozporządzeń testatora – w późniejszym okresie domyślnie przyjmowano wyzwolenie takiego niewolnika). W przypadku egzekucji venditio bonorum – infamii ulegał niewolnik, a nie nazwisko spadkodawcy. Niewolnicy obejmowali najczęściej spadki zadłużone herediats damnosa. W przypadku ustanowienia dziedzicem cudzego niewolnika spadek przejmował jego pan (wymagane oświadczenie woli o jego przyjęciu).

Początkowo prawo do sporządzania testamentu i dziedziczenia obejmowało wyłącznie obywateli rzymskich, w późniejszym okresie prawo objęło latynów i niewolników państwowych (do połowy ich peculium).

Heredes domestici (dziedzice domowi) ® osoby podlegające władzy spadkodawcy do chwili jego śmierci – tzw. sui heredes – nabywający prawa do spadku ipso iure ® byli dziedzicami koniecznymi (heredes necessari) nie musieli oświadczać woli przyjęcia spadku (stawali się jego właścicielami z chwilą powołania do spadku tj. śmierci spadkodawcy; ® w późniejszym okresie otrzymali prawo beneficium abstinendi –powstrzymania się od przyjęcia spadku zadłużonego przez odpowiednie oświadczenie woli (nie mogli z niego korzystać niewolnicy powołani do dziedziczenia jako heredes domesticus).

Heredes extranei (dziedzice zewnętrzni) ® byli dziedzicami dobrowolnymi heredes voluntarii – mogli swobodnie decydować o przyjęciu spadku (wymagane było oświadczenie woli dotyczące przyjęcia spadku).

Bonorum possesio (dziedziczenie pretorskie)

® zapobiegało bezdziedzicznym spadkom przez rozszerzenie grona spadkobierców (wg więzi kognacyjnych[3]), w późniejszym okresie sankcjonowało dziedziczenie wbrew obowiązującym zasadom wg LXIIT.

¨       Bonorum possessio iuris civilis adiuvandi gratia; ® pretorskie nadanie rzeczy spadkowych dziedzicom ustawowym, dla usprawnienia działania prawa cywilnego, stosowane także dla powołania dalszych dziedziców w przypadku nieobjęcia spadku przez bliższych (wprowadzało zasadę kolejności powoływania do spadku);

¨       usucapio pro herede ® sankcjonowało posiadanie spadku przez roczne zasiedzenie (niezależnie od uprawnienia);

¨       bonorum possessio iuris civilis supplendi gratia – udzielane w przypadku ważnego testamentu, ale nie spełniającego wszystkich prawnych formalności; utrzymanie dziedzica kognatycznego wbrew agnatycznej zasadzie prawa cywilnego, a także zabezpieczenie spadku testamentowego wbrew ew. dziedzicom ab intestato.

¨       Bonorum possessio sine re – ustąpienie spadku przez dziedzica bonorum possesora w przypadku zgłoszenia roszczeń przez dziedzica cywilnego.

¨       Bonorum possessio cum re – utrzymanie przy spadku bonorum possessora mimo roszczeń dziedzica cywilnego ® udzielane przez pretora dla zainteresowanych (agnitio) w terminie 1 roku dla ascendentów i descendentów i 100 dni dla innych krewnych ® pod rygorem pominięcia w dziedziczeniu.

Osoba wprowadzona w posiadanie spadku przez pretora ® bonorum possessor (nie heres) traktowana była jednak jak gdyby dziedzic loco heredis przez danie mu (a także wierzycielom spadkowym) formułki z fikcją ® actiones utiles.

Kolejne zmiany wprowadził Justynian w Nowelach: 118 i 127 – dziedziczenie beztestamentowe; a w 115 – przeciwtestamentowe.

Sukcesja uniwersalna i sukcesja syngularna

Sukcesja uniwersalna ® nabycie ogółu praw majątkowych oraz długów (jako samoistnych pozycji, a nie jako pomniejszających prawa – można dziedziczyć same długi jeśli spadkodawca nic innego nie pozostawił). Niektóre kategorie długów gasną jednak z chwilą śmierci spadkodawcy (długi i niektóre wierzytelności z deliktów, służebności osobiste).

Sukcesja syngularna ® na podstawie rozporządzenia ostatniej woli nadanie osobom nie będącym spadkobiercami określonych korzyści majątkowych (wykluczenie zapisywania długów); były to zapisy – legaty i fideikomisy oraz mortis causa capio.

Testament

® jednostronne, odwołalne rozporządzenie ostatniej woli skuteczne po śmierci sporządzone w określonej prawem formie, ustanawiające dziedzica; mogło też zawierać dodatkowe postanowienia. Testament mógł zawierać wydziedziczenie ® wyłączenie pewnych osób z grona dziedziców; zapisy (legaty i fideikomisy), ustanowienie opiekuna, wyzwolenie niewolników wprost lub powiernicze, polecenia (wskazówki co do wykonania testamentu), kodycyl ® brak instytucji wykonawcy testamentu.

Testator ® sporządzający testament spadkodawca.

O ważności testamentu decydowały:

§  brak błędów formalnych co do formy sporządzenia (początkowo ustne, później wymagana forma pisemna) jak i do treści (wymagane ustanowienia spadkobiercy w przypisanych formą słowach łacińskich, użytych w trybie rozkazującym),

§  zdolność testatora do sporządzania rzymskiego testamentu ® testamenti factio activa, (upoważnieni: obywatele rzymscy sui iuris lub latynowie, min. 14 lat, ew. alieni iuris wyłącznie w zakresie peculium castrense lub quasi castrense)

§  powołany do dziedziczenia miał zdolność do dziedziczenia ® testamenti factio passiva,

§  testator nie pominął milcząco synów pozostających pod jego władzą ojcowską

§  pojawienie się (po sporządzeniu testamentu) kolejnego dziedzica (suus – na skutek zawarcia małżeństwa cum manu lub adopcji dziecka)

Ważny testament mógł stać się nieważny lub zostać odwołany – uchylony kolejnym, późniejszym testamentem, nie dotyczyło zniszczenia (co utrudniało jedynie udowodnienie jego treści; zniszczenie nie pozwalało pretorowi na udzielenie bonorum possessio). Od czasów ces. Justyniana możliwe odwołanie testamentu sporządzonego przed 10 laty przez złożenie stosownego oświadczenia przy 3 świadkach lub wobec władzy publicznej.

Zdolność do sporządzenia testamentu mieli:

§  obywatele rzymscy sui iuris mający zdolność prawną (musiała istnieć w chwili sporządzania i trwać do chwili śmierci) oraz pełną zdolność do czynności prawnych (wymagana w chwili sporządzania)

§  obywatele rzymscy alieni iuris posiadający zdolność prawną (musiała istnieć w chwili sporządzania i trwać do chwili śmierci) oraz pełną zdolność do czynności prawnych (wymagana w chwili sporządzania) ® wyłącznie do swego peculium castrense i peculium quasi-castrense

§  niewolnicy publiczni ® do połowy swego peculim

§  w prawie justyniańskim zezwolono na testowanie (swoboda testowania) kobietom (za potwierdzeniem opiekuna)

Nie mogli sporządzić testamentu chorzy umysłowo, niedojrzali, marnotrawcy, a także kobiety. Ważność testamentu wygasała także, jeżeli testator za życia został uznany za winnego krzywoprzysięstwa (intestabilis).

Peregryni upoważnieni do sporządzania testamentów wg własnych systemów prawnych.

Kodycyl

® pismo, które spadkodawca mógł skierować do każdej z osób otrzymującej jakąś korzyść majątkową z testamentu lub dziedziczącej beztestamentowo, zawierające dowolne rozporządzenia ostatniej woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Stosowany także w przypadku, gdy spadkodawca nie posiadał rodziny i rozporządzał majątkiem na rzecz osoby trzeciej.

codicilli confirmati ® potwierdzony w testamencie

codicilli non confirmati ® nie potwierdzony w testamencie.

W wypadku rozporządzeń z zakresu prawa cywilnego (legaty, wyzwolenia, ustanowienie opieki) wymagane było potwierdzenie kodycylu w testamencie. Kodycyl pozwalał na pozostawienie ważnymi rozporządzeń zawartych w testamencie w razie uznania testamentu za nieważny ® w tym przypadku nie były ważne postanowienia co do osoby dziedziców i wydziedziczonych, ale pozostawały ważne pozostałe rozporządzenia (testament stawał się ważny w zakresie zawartym w kodycylu).

Formy testamentu

Dwie ustne i publiczne formy testamentu (obie formy wyszły z użycia w II-I w. p.n.e):

Testamentum calatis comitiis

® uroczysty akt publiczny na zgromadzeniach ludowych przy udziale kapłanów (możliwy dwa razy w roku 24 marca i 24 maja i tylko w Rzymie; dostępny tylko patrycjuszom).

Testamentum in procinctu

® dostępny tylko dla żołnierzy w czasie wojny, gotowych do wymarszu (w dowolnej formie przed towarzyszami broni).

Testament mancypacyjny (manupatio), prywatny (per aes et libram)

® w formie sprzedaży mancypacyjnej (testament mancypacyjny sporządzany był w obecności 5 osób i trzymającego wagę libripensa) - testator mancypował swój majątek osobie zaufanej familiae emptor, co powodowało wyjście tego majątku z dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor miał instrukcje, jak ma rozdysponować majątek; z czasem znaczenia nabrały tabliczki, na których spisywano dyspozycje; sprzedaż mancypacyjna była już wtedy formalnością (konieczną), a familiae emptor i libripens stali się świadkami testamentowymi (razem 7 osób) ® nie znali treści testamentu, zaświadczali jedynie o jego autentyczności.

Osoba przedstawiająca tak spisany i zaświadczony testament otrzymywała od pretora bonorum possessio, a jeśli testament nie był ważny, pretor udzielał bonorum possessio sine re; od reskryptu cesarza Antoniusa Piusa (II w.) - powstała bonorum possessio cum re ® odrębne dziedziczenie pretorskie obok cywilnego.

Do 5 roku n.e. testament otwierany prywatnie, od czasów ces. Augusta testament otwierany publicznie, w obecności urzędnika naliczającego 5% podatek.

Formy testamentów w czasach justyniańskich

¨       per nuncupationem ustny testament prywatny ® w formie oświadczenia w obecności 7 osób, które mogły być świadkami,

¨       parentis inter liberos ® pisemny testament sporządzony w obecności 2 osób, które mogły być świadkami ustanawiający dziedzicami zstępnych i/lub descendentów,

¨       testamentum tripertitum ® podpisany i opieczętowany przez testatora i 7 osób, które mogły być świadkami,

¨       per holographam scriptulam testament holograficzny ® własnoręcznie napisany i podpisany tylko przez testatora – bez świadków (od 446 r. n.e.),

¨       testament publiczny:

-         testamentum principi oblatum ® oddany opiece cesarza;

-         testamentum apud acta conditum ® podyktowanie ostatniej woli do protokołu urzędowego, gdzie był przechowywany.

Zasada unitas actus przy sporządzaniu testamentu – wszystkie czynności musiały być wykonane w jednym miejscu, czasie i w sposób ciągły – bez przerw.

Szczególne formy testamentu

–        nadzwyczajnie ułatwiane (w czasie epidemii ® pestis tempore conditum świadkowie nie musieli być obecni równocześnie; ruri conditum ® na wsi, wystarczało 5 świadków; testamentum militis ® uwolniony od wszelkich wymagań testament żołnierski, ważny tylko w czasie wyprawy wojennej przez okres do 1 roku od zakończenia wyprawy).

–        kwalifikowane (utrudnione: testament osoby niewidomej lub głuchej wymagał 8 świadków).

Incapacitas, indignitas i prawo kaduka

Incapacitas (niezdolność do dziedziczenia) ® dotyczyła niektórych osób z powodu specjalnych zakazów ustawowych (Lex Iulia et Papia Poppea – osoby bezdzietne i bezżenne). Spadek (lub jego część) nie objęty z powodu incapacitas spadkobiercy stawał się caducum tj. podlegał prawu kaduka ® przypadał spadkobiercom zdolnym do dziedziczenia, a w razie ich braku legatariuszom lub skarbowi państwa; w prawie justyniańskim nie ma już incapacitas i prawa kaduka.

Indignitas (niegodność dziedziczenia) ® spadkobierca, który nabył spadek nie mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy lub jego ostatniej woli (zabójstwa spadkobiercy, sfałszowania czy zniszczenia testamentu) ® zazwyczaj spadek przypadał fiskusowi.

Ustanowienie dziedzica

® niezbędne dla ważności testamentu, wymagało przepisanych formalnie słów łacińskich w trybie rozkazującym (w IV -V w. n.e. dozwolone używanie słów w języku greckim). Spadkobierca winien być wymieniony na wstępie i być powoływany do całości spadku (ew. błędne ustanowienie na określonych rzeczach nie unieważniało spadku, ale wg zasady favor testamenti takie postanowienie uważano za nienapisane). Nie można ustanowić dziedzica pod warunkiem lub terminem rozwiązującym lub zawieszającym - obowiązywała bowiem zasada semel heres, sempel heres – „raz ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze”. Możliwe zastosowanie warunku zawieszającego ® do czasu jego spełnienia pretor mógł udzielić takiemu dziedzicowi bonorum possessio.

Cautio Muciana

(prawnik Q. Mucius Scewola) ® w przypadku warunku zawieszającego potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą jeżeli nie wejdzie na Kapitol), spadkobierca mógł objąć spadek od razu, jeżeli stypulacyjnie zobowiązał się do zwrócenia spadku w przypadku niespełnienia warunku (dotyczyło także warunku wdowieństwa – conditio viduitatis „żona jest spadkobiercą, jeżeli nie wyjdzie ponownie za mąż (nigdy).

Podstawienie dziedzica (substytucja)

® powołanie dziedzica pod warunkiem zawieszającym (substytucja).

Substytucja zwykła (substitutio vulgaris)

® testator ustanawiał spadkobiercę podstawionego heres sibstitutus, na wypadek gdyby spadkobierca „pierwszy” heres institutus nie mógł objąć spadku. (spadkobiercą jest X, jeśli X nie będzie to niech będzie nim Y).

Substytucja pupilarna (forma zastrzeżona wyłącznie dla pater familias)

® wyznaczenie dla spadkobiercy niedojrzałego (pozostającego pod jego władzą), spadkobiercy – substytuta pupilarnego na wypadek, gdyby pupil zmarł przed osiągnięciem dojrzałości, ale po śmierci pater familias. Substytucja pupilarna wygasała w chwili osiągnięcia dojrzałości przez pupila. Substytucja quasi-pupilarna (utworzona przez Justyniana) - ustanowienie spadkobierców dla descendenta chorego umysłowo, dochodziła do skutku w razie jego śmierci bez odzyskania zdrowia. Mogły to być dzieci, względnie rodzeństwo chorego.

Dziedziczenie beztestamentowe

Dotyczyło sytuacji, gdy spadkodawca zmarł nie pozostawiwszy testamentu lub testament ten stał się nieważny.

Ewolucja dziedziczenia następowała:

® od dziedziczenia wyłącznie agnatycznego w formie przewidzianej w LXIIT

® poprzez dopuszczenie dziedziczenia w oparciu o więzy kognacyjne – stosowany na podstawie prawa pretorskiego

® wyłączne oparcie dziedziczenia na więzach kognacyjnych wg prawa justyniańskiego.

według LXIIT

Połączenie zasad: Si intestato moritur… ® jeżeli zmarł nie pozostawiając testamentu + Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć rozporządziwszy po części testamentem, po części beztestamentowo ® dopuszcza zasadę dziedziczenia beztestamentowego na podstawie więzów agnacyjnych.

Trzy klasy dziedziczenia wg LXIIT:

1.     heredes sui ® wszyscy znajdujący się pod władzą spadkodawcy, przez jego śmierć stający się osobami sui iuris; dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita – w częściach równych), dzieci syna (wcześniej zmarłego) dziedziczą wedle szczepu in stirpes (dzielą między sobą część przypadłą ich ojcu, gdyby żył);

¨       synowie

¨       córki

¨       żona z małżeństwa cum manu

¨       dzieci po zmarłym synu (wnukowie)

 Dziedziczenie odbywało się według:

¨       głów (in capita)

¨       szczepów (in stripes) – jeśli byli powołani heredes sui kilku stopni, następował podział na szczepy, a dział majątkowy przypadający na dany szczep dzielono w równych częściach pomiędzy członków szczepu (wg głów)

2.     proximi agnati ® najbliżsi agnaci, powoływani do dziedziczenia w razie braku heredes sui ® dziedziczą wedle głów (z kobiet dziedziczą tylko rodzone siostry i matka, o ile była w małżeństwie cum manu u ojca spadkodawcy, przez co prawnie stała się siostrą agnatyczną spadkodawcy).

¨       brat

¨       siostra (matka z małżeństwa cum manu)

¨       syn emancypowany

Jeżeli było kilku agnatów tego samego stopnia pokrewieństwa, to dzielono spadek na równe części wg głów (in capita)

3.     gentyle ® w przypadku braku heredes sui i proximi agnati dziedziczą członkowie rodu ® osoby należące do tego samego rodu, co spadkodawca, mający wspólnego przodka i noszący to samo nazwisko rodowe

Brak jest dewolucji – kolejnego powoływania do spadku (w przypadku nie podjęcia spadku przez powołaną do tego osobę nie można było powoływać kolejnych według klas dziedziczenia). Nie objęty spadek stawał się bezpański i każdy drogą jednorocznego zasiedzenia mógł nabyć do niego prawa (usucapio pro herede).

Pretorskie

Częściowe oparcie dziedziczenia na kognacji w związku z częściowym rozkładem rodziny agnatycznej. Edykt pretorski pozwolił na kolejne powoływanie do spadku w kolejnych klasach lub stopniach pokrewieństwa w obrębie jednej klasy – zasada dewolucji powołania do spadku. Pretor powoływał do beztestamentowej bonorum possessio następujące klasy:

1.     wszyscy unde liberi ® heredes sui oraz zstępni emancypowani (zasada kognacji), tj. wszyscy krewni zstępni (descendenci ) spadkodawcy, bez względu na to czy (w chwili śmierci) byli pod jego władzą ojcowską czy też nie:

Dziedziczenie wedle głów in capita, w razie braku bliższego descendenta – wnuki spadkodawcy - wedle szczepu in stirpes; przez wprowadzenie dziedziczenia przez zstępnych emancypowanych wykluczono jednak ich dzieci, wedle klauzuli Salviusa Iulianusa: ‘Nova clausula de coniungendis cum emancipato liberis eius’ ® ‘połowa spadku ma przypaść emancypowanemu, a druga – jego dzieciom’;

¨       dzieci

¨       wnukowie

¨       prawnukowie

¨       syn emancypowany

Nie dziedziczyła natomiast żona spadkodawcy (ponieważ nie była jego descendentką); a zstępni stopnia bliższego wykluczali tych stopnia dalszego.

Dziedziczenie odbywało się według:

¨       szczepów ( in stripes ) – jeśli dziedzice po zmarłym ojcu wstępują w jego dział spadkowy

¨       głów ( in capita ) – podział przez descendentów tego samego stopnia

2.     unde legitimi osoby uprawnione wg ius civile – spadkobiercy beztestamentowi powoływani do spadku w razie braku chęci / możliwości objęcia spadku przez unde liberi,

¨       heredes sui (bez emancypowanych)

¨       proximus agnatus - najbliżsi agnaci

¨       gentiles - gentylowie.

3.     unde cognati – krewni kognatycyjni do 6 stopnia (do 7 – dzieci spokrewnionego ze sobą rodzeństwa w 6 stopniu), decydują więzy kognacyjne – rozstrzyga bliskość pokrewieństwa

¨       dzieci heres sui,

¨       emancypowani,

¨       dzieci adoptowane i oddane w adopcję,

¨       córki zamężne (w małżeństwie cum manu) - w tej klasie dziedziczy się po ojcu i po matce.

¨       gdy nie było dzieci – dziedziczyli ojciec i matka, po nich ew. krewni boczni do 6 stopnia (ew. 7 – prawnukowie rodzeństwa)

Krewni kognacyjni bliższego stopnia wykluczają krewnych dalszego stopnia; sui heredes są powoływani we wszystkich trzech wyżej wymienionych klasach dziedziczenia

4.     unde vir et uxor – w razie braku pretensji do spadku przez spadkobierców z ww klas pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi– z braku krewnych uprawnionych do dziedziczenia. Żona spadkodawcy z małżeństwa in manu (uxor in manu) dziedziczyła w klasie drugiej jako filia familias.

Stosunek klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego był taki, że klasa poprzednia wykluczała następną.

Ab intestato (wg prawa justyniańskiego)

W okresie pryncypatu znacznie częściej przyjmowano zasadę dziedziczenia wg więzi kognacyjnych; ustawodawstwo justyniańskie przyjęło zasadę dziedziczenia na podstawie pokrewieństwa kognacyjnego (Nowele 118 i 127), przy czym dziedziczenie następowało wedle klas:

1.     krewni zstępni descendenci wszyscy krewni zstępni bez względu na płeć i stopień pokrewieństwa oraz to, czy znajdowali się pod władzą ojcowską czy nie (dziedziczyli po ojcu i po matce)

¨       dzieci

¨       wnuki

¨       prawnuki itd.

Podział spadku wedle głów, wnuki (po nieżyjącym dziecku testatora) dziedziczyły wedle szczepów (tzw. prawo reprezentacji)

2.     krewni wstępni ascendenci, rodzeni bracia i siostry (względnie ich dzieci – gdy sami nie żyli)  Wszyscy ci dziedzice dziedziczyli obok siebie, wedle głów (in capita). Dzieci po zmarłych braciach czy siostrach otrzymywały na dział spadkowy przypadający na ich ojca czy matkę.

3.     przyrodnie rodzeństwo (i ich dzieci), obojętnie na pokrewieństwo: ze wspólnej matki czy z ojca,

¨       bracia - tylko po ojcu lub po matce

¨       siostry - tylko po ojcu lub po matce

¨       ich potomstwo (dzieci pierwszego stopnia )

4.     dalsi krewni boczni, bez ograniczeń (bliżsi wykluczali dalszych), w równym pokoleniu dziedziczyli wedle głów,

W prawie justyniańskim obowiązywała zasada dewolucji ® powoływanie następnych klas, jeżeli nikt z poprzedniej nie stał się spadkobiercą. Dziedziczenie po sobie małżonków uregulowane było (w Nowelach 53 i 117) tylko w zakresie ® uboga wdowa może otrzymać ¼ część spadku po bogatym mężu tzw. kwarta ubogiej wdowy; jeżeli pozostało więcej niż troje dzieci, spadek dzielono na równe części.

Dziedziczenie beztestamentowe nadzwyczajne

¨       uboga wdowa – w przypadku, gdy wdowa nie otrzymała posagu po zmarłym mężu przypadała jej ¼ spadku – nie więcej niż 100 funtów złota. Jeśli spadkodawca miał dzieci, to nie mogła odziedziczyć więcej niż otrzymywało jedno dziecko.

¨       liberi naturales  - dzieci nieślubne zrodzone w konkubinacie bez stosunku kazirodczego ® otrzymywały wraz ze swoją matką ¼ spadku po ojcu nieślubnym, jeżeli uznał je za swoje i nie pozostawił dzieci ślubnych,

¨       quarta divi pii – czwarta część spadku należna osobie niedojrzałej, arogowanej i wyzwolonej bez słusznego powodu przed dojściem do dojrzałości.

Dziedziczenie beztestamentowe małżonków w prawie rzymskim

-       wg LXIIT ® dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita).

-       wg prawa pretorskiego ® dziedziczenie unde vir et uxor tzn. w razie braku pretensji do spadku przez spadkobierców z klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego – pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi. Zasada ta prawdopodobnie zachowała się w prawie justyniańskim.

Dziedziczenie pogrobowców

Pojawienie się po sporządzeniu testamentu jeszcze jednego dziedzica (suus – na skutek zawarcia małżeństwa cum manu lub adopcji dziecka) powodowało nieważność testamentu (testamentum ruptum). Najbardziej skomplikowana była sytuacja pogrobowca postumus suus – dziecka urodzonego po śmierci ojca, gdy nie można było zmienić testamentu. Pogrobowiec obala testament postumus rumpit testamentum, z czasem stworzono możliwość powołania do spadku lub wydziedziczenia z góry pogrobowców.

Postumus alienus

Od czasów ces. Justyniana możliwość wyznaczenia na spadkobiercę obcego pogrobowca.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe

® miało na celu ograniczenie całkowitej swobody w dysponowaniu prywatnym majątkiem dla ochrony interesów najbliższej rodziny. Dopuszczono możliwość obalenia testamentu i przyjęcia dziedziczenia opartego na zasadach beztestamentowych lub jedynie dopuszczenie do dziedziczenia osób w tym testamencie nie uwzględnionych.

Wg LXIIT niemożliwe było pominięcie w testamencie heredes sui. Dla odebrania im prawa dziedziczenia wymagane było wydziedziczenie (przy czym syn musiał być wydziedziczony imiennie nominatim, reszta heredes sui – ogólnie). Przemilczenie syna powodowało nieważność testamentu i dziedziczenie następowało w trybie beztestamentowym, przemilczenie innych heredes sui pozwalało im na dziedziczenie obok spadkobierców testamentowych (jeżeli dziedziczyli tylko część heredes sui to pominięci heredes sui dziedziczyli wedle głów; jeżeli dziedziczył obcy extraneus to pominięci heredes sui otrzymywali łącznie połowę spadku).

Edykt pretorski wprowadził dla ważności testamentu wymóg ustanowienia dziedzicami lub wydziedziczenie wszystkich dzieci spadkodawcy unde liberi (z zachowaniem wymogu wydziedziczenia imiennego dla synów). Nie zachowanie tego warunku dawało pominiętym prawo ubiegania się przez rok o bonorum possessio do części spadku, która przypadłaby im w dziedziczeniu beztestamentowym.

Prawo justyniańskie wprowadziło kolejne zmiany – skarga querela inofficiosi testamenti przysługiwała, jeśli dziedzic konieczny nic nie dostał, przysługiwało mu jedynie actio ad supplendam legitimam, a testament pozostawał ważny. Zachowek podwyższał do 1/3 części należnej beztestamentowo, o ile wynosiła ona co najmniej ¼ całego spadku. W noweli 115 wyliczono dopuszczalne przyczyny wydziedziczenia lub pominięcia, których niezachowanie powodowało nieważność testamentu.

Skarga unieważniająca testament - querela inofficiosi testamenti

Formalne dopuszczenie pominięcia w dziedziczeniu członków rodziny skłoniło pod koniec okresu Republiki (?) trybunały centumwiralne do dopuszczenia możliwości zaczepienia takiego testamentu jako testamentum inofficiosum – sprzecznego z moralnymi obowiązkami pater familias (officia pietatis) wobec rodziny. Członkom najbliższej rodziny przysługiwało querela inofficiosi testamenti – skarga unieważniająca całkowicie lub częściowo testament. Obowiązywały następujące zasady:

-       skarga przysługiwała asce- i descendentom, a także braciom i siostrom tylko wtedy, jeśli mieli by oni konkretne prawo do dziedziczenia beztestamentowego,

-       przysługiwała tylko w wypadku, jeśli spadkodawca był człowiekiem o złej opinii persona turpis,

-       środek ten był ostatecznym,

-       możliwość wniesienia skargi ograniczona była zapewnieniem zachowku, ale sama skarga dotyczyła pełnej części należnej w drodze dziedziczenia beztestamentowego, a nie zachowku,

-       sąd swobodnie oceniał, czy istniała przyczyna pozbawienia spadku, jeśli tak było – oddalał skargę,

-       termin przedawnienia querela inofficiosi testamenti upływał w ciągu 5 lat od śmierci testatora.

Zachowek - pars legitima

® minimalna część należna ze spadku członkom najbliższej rodziny (tj. uprawnieni byli wstępni, zstępni i rodzeństwo), uprawnieni zarazem do dziedziczenia beztestamentowego. Wysokość zachowku była proporcjonalna do udziału w spadku w drodze beztestamentowej (początkowo ¼ tej wartości, później zwiększona). Zachowek można było przekazać w formie udziału w spadku, zapisu lub darowizny. Otrzymanie zachowku wyłączało możliwość wystąpienia ze skargą querela inofficiosi testamenti.

Sposoby przyjęcia spadku

Powołanie do spadku dawało prawną możność objęcia spadku, co mogło nastąpić po oświadczeniu woli przyjęcia spadku (nie dotyczyło dziedziców koniecznych, którzy dziedziczyli bez oświadczenia woli) dokonanego w następującej formie:

-       cretio ® wypowiedzenie wobec świadków uroczystych słów (często ograniczone w testamencie terminem 100 dni),

-       pro herede gestio ® dorozumiane oświadczenie woli objęcia spadku przez zachowanie o tym świadczące,

-       nuda voluntas ® proste, nieformalne oświadczenie woli,

-       lustum domini ® przyzwolenie właściciela niewolnika do objęcia przez niego spadku przypadającego temu niewolnikowi.

Prawo justyniańskie pozostawiło tylko dwie ostatnie formy objęcia spadku. Brak terminu na przyjęcie (ogłoszenie) spadku stanowił niejednokrotnie problem dla wierzycieli. W prawie pretorskim mogli oni zapytać in iure (przed pretorem) powołanego do spadku, czy jest spadkobiercą (pretor dawał zwykle czas do namysłu - spatium deliberandi), a po jego upływie i braku odpowiedzi uznawano, że spadek nie został objęty i o ile nie było kolejnych powołanych, wierzyciele mogli egzekwować z masy spadkowej. W prawie justyniańskim brak odpowiedzi był potwierdzeniem objęcia spadku. Agnitio – prośba o bonorum possessio była traktowana jako chęć objęcia spadku. Dołączenie do oświadczenia woli jakiegokolwiek warunku lub terminu unieważniało przyjęcie spadku.

Odrzucenie spadku przez heres extraneus (voluntarius) następowało przez nieprzyjęcie lub wyraźne odrzucenie spadku. Dziedzice konieczni heredes necessarii oraz domestici z czasem otrzymali od pretora dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku beneficium abstinendi.

Spadek leżący - hereditas iacens

® spadek nie objęty, choćby byli powołani spadkobiercy. Był traktowany jak bezpański, a rzeczy wchodzące w jego skład jak i on cały mógł zostać zawłaszczony przez roczne posiadanie - usucapio pro herede - można było nabyć prawa do spadku, co nie wymagało słusznego tytułu iustus titulus, ani dobrej wiary bona fides, ® od czasów ces. Augusta spadek leżący przypadał skarbowi państwa.

Nie objęty spadek (bona vacantia) przypadał:

¨       co do zasady: skarbowi państwa, z wyjątkiem

¨       spadku po duchownym ® przypadał kościołowi,

¨       spadku po żołnierzu ® przypadał jednostce wojskowej.

Rozbieżności dotyczyły istoty prawnej spadku leżącego, który oceniano jako reprezentującego osobę spadkodawcy lub spadkobiercy, a czasami jako odrębnej osoby prawnej. Administrację nad spadkami leżącymi sprawował pretor (czasami powołany kurator curator hereditatis iacentis).

Transmisja powołania

Objęcie spadku przez spadkobierców extranei (powołanych spoza domu spadkodawcy) wymagało ich oświadczenia woli przyjęcia spadku. Śmierć takiej osoby powodowała powołanie do spadku kolejnych spadkobierców spadkodawcy, a nie spadkobierców powołanego extranei. Zmiana nastąpiła przez ustawodawstwo pretorskie – utworzoną instytucją transmisji powołania. Oświadczenie woli objęcia spadku, jeśli nie zrobił tego powołany, mogło zostać wyrażone przez jego spadkobierców. Prawo to przysługiwało spadkobiercom powołanego, jeśli przysługiwałoby mu restitutio in integrum z racji służby państwu i przez to niedotrzymania terminu objęcia spadku. Później ograniczono to do testamentowego spadkobrania descendentów (transmisja Teodozjańska). Transmissio Justinianea nie stawiała już tego warunku, a transmisja uwarunkowana była jedynie brakiem decyzji zmarłego powołanego.

Kolizje transmisji, substytucji i prawa przyrostu (akrescencji) rozwiązywane były określeniem kolejności (jak wymienione).

Skutki nabycia spadku

Nabycie spadku przez jego przyjęcie powodowało objęcie ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego (uniwersalna sukcesja spadkowa), w razie współdziedziczenia prawa przechodziły na kilku spadkobierców. Majątek odziedziczony łączył się z majątkiem własnym spadkobiercy w jedną całość (confusio bonorum), którą zarządzał i odpowiadał spadkobierca.

Spadkobierca posiadał prawo składania skarg (np. rei vindicatio, in personam) z różnych wierzytelności i innych praw wchodzących w skład masy spadkowej, skargi z tytułu praw do spadku o wydanie całości spadku (hereditatis petitio) przeciwko posiadaczowi spadku nie posiadającego tytułu prawnego (pro herede possessor, pro possessore possessor) - odpowiedzialność tych posiadaczy zależała od ich dobrej lub złej wiary. Bonorum possessor mógł uzyskać od pretora interdykt quorum bonorum i tą drogą ubiegać się od posiadacza wydania rzeczy lub w stosunku do praw należących do spadku, mógł uzyskać od pretora skargi oparte na fikcji (actiones utiles), że jest cywilnym spadkobiercą heres.

Odpowiedzialność za długi spadkowe

Spadkobierca odpowiadał za długi spadkowe całym połączonym majątkiem, co rodziło pewne niedogodności dla samego spadkobiercy i wierzycieli (gdy np. spadkobierca przed objęciem spadku był nadmiernie zadłużony). Dla takich sytuacji prawo przewidywało następujące mozliwości:

-       wierzyciele mogli (pod warunkiem, że nie zaczęli pertraktować z dziedzicem, jako dłużnikiem) ubiegać się u pretora o oddzielenie masy spadkowej od majątku spadkobiercy (bardzo zadłużonego) przez udzielenie separatio bonorum; beneficium separationis. Dawało to wierzycielom prawo sprzedania egzekucyjnego venditio bonorum majątku spadkowego (nie odpowiadał on za długi własne spadkobiercy),

-       do czasów ces. Justyniana za długi spadkowe spadkobierca odpowiadał całym połączonym majątkiem, a zabezpieczenie mogły stanowić układy z wierzycielami, małoletnim minores przysługiwało in integrum restitutio, heres suus mógł skorzystać z pretorskiego beneficium abstinendi,

-       w prawie justyniańskim wprowadzono beneficium inventarii ® dobrodziejstwo inwentarza stanowiące, że dziedzic w ciągu 30 dni po dowiedzeniu się o powołaniu do spadku mógł zacząć notarialnie spisywać dziedziczony majątek i jeśli skończył to w ciągu następnych 60 dni, odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem zinwentaryzowanego spadku a nie własnym.

Współdziedziczenie i jego następstwa

Kilku spadkobierców dziedziczyło beztestamentowo lub testamentowo wedle głów, względnie w częściach wyznaczonych przez testatora. Długi i wierzytelności obciążające spadek dzieliły się odnośnie do ich udziałów, wierzytelności i długi niepodzielne powodowały solidarność czynną i bierną spadkobierców. Na rzeczach spadkowych powstawała współwłasność w częściach ułamkowych, a jej podzielenie mogło nastąpić przez skargę działową actio familiae erciscundae przysługującej każdemu ze współwłaścicieli.

Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym

Opróżniona część spadku (aktywa i pasywa) przez współspadkobiercę, który nie chciał lub nie mógł jej objąć, przypadała pozostałym proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych z mocy samego prawa ipso iure. Ograniczone to było przez ewentualne transmisje i substytucje, a w dziedziczeniu testamentowym ewentualnie przez prawo kaduka, które miały pierwszeństwo (w wyżej wymienionej kolejności) przed akrescencją.

Zaliczenie na dział spadkowy

Wyrównanie sytuacji majątkowej między spadkobiercami, wśród których jeden otrzymał jakieś przysporzenie od spadkodawcy kosztem przyszłego spadku. Syn emancypowany, chcąc dziedziczyć na podstawie bonorum possessio jako unde liberi obok heredes sui, musiał włączyć do masy spadkowej swój majątek uzyskany od emancypacji – collatio bonorum emancipati; zamężna córka chcąc dziedziczyć beztestamentowo po ojcu musiała zobowiązać się stypulacyjnie, że dołączy do majątku spadkowego swój posag, gdyby mąż zwrócił go w razie rozwiązania małżeństwa – collatio dotis; w okresie późnego cesarstwa descendenci, otrzymując od ascendenta np. jakąś darowiznę, chcąc po nim dziedziczyć beztestamentowo, zobowiązani byli włączyć ten majątek do masy spadkowej – collatio descendentium.

Pojęcie i rodzaje zapisów

Spadkobiercy – następcy in universum ius; zapisobiercy – syngularni;

Zapisy – przysporzenia poszczególnych korzyści majątkowych w drodze sukcesji syngularnej. Mogły to być tylko korzyści, a nie długi. Przysporzenie następował kosztem spadku, obciążony był nimi zatem spadkobierca. Istniały dwa rodzaje zapisów: legaty i fideikomisy.

Legaty i fideikomisy

Legat ® starorzymski zapis prawa cywilnego (sformalizowany), zawierający polecenie wydania przez spadkobiercę ze spadku określonej korzyści majątkowej legatariuszowi, któremu przysługiwała odpowiednia skarga dla wyegzekwowania legatu.

Fideikomis ® nieformalna prośba skierowana do spadkobiercy lub zapisobiercy w formie codiciillum o świadczenie określonej korzyści fideikomisariuszowi (w okresie Republiki brak sankcji, od czasów cesarza Augusta można było wymusić realizację fideikomisu nadzwyczajnym postępowaniem przed konsulem, później specjalnym pretorem ds. fideikomisów.

W prawie justyniańskim różnice między legatem a fideikomisem zatarte, ale odrębne nazwy pozostają.

Fikeikomisy i legaty mogły być sporządzane pisemnie, ale ważne były także rozporządzenia złożone ustnie.

Legat windykacyjny i damnacyjny

Z uwagi na różnice w formie wymienić można 4 rodzaje legatów powodujące inne sytuacje prawne legatariuszy (pierwotnie odnośnie innych przedmiotów):

1)    windykacyjny (legatum per vindicationem) ® przenosił własność kwirytalną rzeczy z chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę, zaś zapisobiercy (legatariuszowi) przysługiwała skarga windykacyjna rei vindicatio o wydanie rzeczy;

2)    damnacyjny (legatum per damnationem) ® dawał legatariuszowi jedynie wierzytelność o wydanie rzeczy, co rodziło między nim a spadkobiercą stosunek obligacyjny, quasi-kontraktowy (pierwotnie dotyczył pieniędzy);

3)    mieszany (legatum sinendi modo) ® typu windykacyjno–damnacyjnego - zobowiązywał spadkobiercę do znoszenia (np. długu) lub zaniechania wobec legatariusza, który zabrał nieformalnie rzecz, a ewentualnie do wydania rzeczy; w prawie klasycznym wymagano już aktu przeniesienia własności, co niweczyło użyteczność tego legatu;

4)    precepcyjny (legatum per praeceptionem) ® zawierany między współdziedzicami, pozwalał na zabranie zapisanej rzeczy, która nie wchodziła w skład majątku podlegającego podziałowi i nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej.

W późniejszym okresie powstały jeszcze dwa rodzaje legatów: partitio (legata); optio legata (str. 336 Litewski)

Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska

Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych legatami, co w efekcie powodowało nieważność całego testamentu i samych legatów – ustawa Falcydyjska lex Falcidia (40 r. p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Podobną zasadę stosowano do fideikomisów.

Fideikomis uniwersalny fideicommissum hereditatis

® ustanowiony na całym majątku, spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby – także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z pominięciem zasady semel heres, semper heres) oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był spadkobierca „powierniczy” heres fiduciarius.

Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków przez heres fiduciarius uchwałami senatu S.C. Trebellianum i Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa do kwarty Falcydyjskiej, a za czasów ces. Justyniana sytuację fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica, narzucając mu odpowiedzialność za długi.

Darowizna na wypadek śmierci - mortis causa capio

® przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem w postaci warunku zawieszającego spadek – spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę pieniężną – np. darowizna na wypadek śmierci (donatio mortis causa) – pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Podstawą była umowa zawarta między darczyńcą a obdarowanym, do której stosowano niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwartę Falcydyjską.