Moja fascynacja prawem ma swoje źródło w prawie rzymskim - 2 i pół tysiąca lat temu (z okładem) rozpoczęły się jednocześnie dwa procesy: tworzenie zrębów przyszłego cesarstwa rzymskiego i zarazem systemu prawnego.
Cesarstwo rzymskie nie było jedynym imperium, jakie powstało w czasach starożytnych czy nowożytnych. Imponujące jest jednak to, że zostawiło trwały ślad który wciąż odnajdujemy w naszym codziennym życiu...
Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele wypracowanych ówczas zasad prawnych obowiązuje - bez zmiany do dzisiaj.
Zachęcam do poznania skryptów z prawa rzymskiego, jakie opracowałem w okresie moich studiów prawniczych. Początkowo służyły mi do lepszego przygotowania się do egzaminu. Potem udostępniłem je koleżankom i kolegom z macierzystej uczelni, a jeszcze później podzieliłem się nimi na serwerze Lex dla studentów. Z ilości wywołań ich za pośrednictwem Google wywnioskowałem, że cieszyły się sporym zainteresowaniem. Ponieważ już ich na serwerze Lex dla studentów nie znalazłem, publikuję je tutaj.
Jednocześnie jednak zastrzegam, że powstały one w oparciu o notatki pochodzące z pasjonujących wykładów księdza prof. Franciszka Lempy (serdeczne pozdrowienia dla Pana Profesora!) oraz lektury podręczników, zatem prezentowana wiedza ma charakter podstawowy i może być obarczona nieścisłościami.
Mimo to, licząc na to, że pomagając w poznawaniu Prawa Rzymskiego 'zarażę' swoją pasją innych - zapraszam do lektury.
Prawo spadkowe
Pojęcia
Successio ® dziedziczenie: wejście w ogół
stosunków prawno-majątkowych po zmarłym obejmujące składniki majątkowe, ale
także zobowiązania i wierzytelności (za wyjątkiem służebności osobistych,
udziałów w spółce, niektórych kontraktów tj. mandatum i societas oraz
kar prywatnych z tytułu deliktów popełnionych przez spadkodawcę – heres in penam non succendi).
Bonorum possessio
® dziedziczenie pretorskie
Defunctus ® zmarły testator
Heres, successor,
cohereres, successores
®
spadkobierca, spadkobiercy
‘Semel heres
sempel heres’ –
‘raz ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze’
Warunki spadkobrania:
1. śmierć spadkodawcy (morus) - viventis nulla hereditas,
viventis non datur hereditas ® dziedziczyć można tylko po zmarłych
2. spadkodawca musi posiadać zdolność
majątkową
3. spadkobierca musi mieć powołanie do
spadku ® delatio hereditas
4. nastąpić musi nabycie spadku ® aqusito
heredas
Dziedziczyć można tylko całość spadku: …neque enim idem ex parte
testatus ex parte intestatus decedere potest (wyjątki przy testamencie
żołnierskim oraz w tzw. dziedziczeniu przeciwtestamentowym) – w prawie
poklasycznym nie stosowano powyższej zasady; przywrócona dopiero przez ces. Justyniana
Hereditas (dziedziczenie na podstawie prawa cywilnego)
LXIIT regulowała zasady dziedziczenia
obejmujące:
§ dziedziczenie testamentowe (na
podstawie ważnego testamentu),
§ dziedziczenie ustawowe (beztestamentowe
) na podstawie ustawy, w oparciu o więzi agnacyjne[2]
§ dziedziczenie przeciwtestamentowe ® wbrew testamentowi (dla zabezpieczenia
praw najbliższej rodziny pominiętej krzywdząco w testamencie
Heres (spadkobierca) ® tylko osoba powołana do spadku, co
daje jej podstawy prawne do objęcia spadku. Spadkobiercą mógł być każdy
posiadający zdolność prawną (z wyłączeniem personae
incerte – osób nie określonych w chwili sporządzania spadku), a także
niewolnik równocześnie wyzwalany – będący dziedzicem koniecznym (nie mógł nie
przyjąć spadku, co pozwalało uniknąć sytuacji unieważnienia spadku z powodu
odrzucenia przez wszystkich dziedziców, co skutkowałoby unieważnieniem innych
rozporządzeń testatora – w późniejszym okresie domyślnie przyjmowano wyzwolenie
takiego niewolnika). W przypadku egzekucji venditio
bonorum – infamii ulegał niewolnik, a nie nazwisko spadkodawcy. Niewolnicy
obejmowali najczęściej spadki zadłużone herediats
damnosa. W przypadku ustanowienia dziedzicem cudzego niewolnika spadek
przejmował jego pan (wymagane oświadczenie woli o jego przyjęciu).
Początkowo prawo do sporządzania testamentu i dziedziczenia
obejmowało wyłącznie obywateli rzymskich, w późniejszym okresie prawo objęło
latynów i niewolników państwowych (do połowy ich peculium).
Heredes domestici
(dziedzice
domowi) ® osoby podlegające władzy spadkodawcy do chwili jego śmierci
– tzw. sui heredes – nabywający prawa
do spadku ipso iure ® byli dziedzicami koniecznymi (heredes necessari) nie musieli
oświadczać woli przyjęcia spadku (stawali się jego właścicielami z chwilą
powołania do spadku tj. śmierci spadkodawcy; ® w późniejszym okresie otrzymali prawo beneficium abstinendi –powstrzymania się
od przyjęcia spadku zadłużonego przez odpowiednie oświadczenie woli (nie mogli
z niego korzystać niewolnicy powołani do dziedziczenia jako heredes domesticus).
Heredes extranei (dziedzice zewnętrzni) ® byli dziedzicami dobrowolnymi heredes voluntarii – mogli swobodnie
decydować o przyjęciu spadku (wymagane było oświadczenie woli dotyczące
przyjęcia spadku).
Bonorum
possesio (dziedziczenie pretorskie)
® zapobiegało bezdziedzicznym spadkom
przez rozszerzenie grona spadkobierców (wg więzi kognacyjnych[3]), w
późniejszym okresie sankcjonowało dziedziczenie wbrew obowiązującym zasadom wg LXIIT.
¨ Bonorum
possessio iuris civilis adiuvandi gratia; ® pretorskie nadanie rzeczy spadkowych
dziedzicom ustawowym, dla usprawnienia działania prawa cywilnego, stosowane
także dla powołania dalszych dziedziców w przypadku nieobjęcia spadku przez
bliższych (wprowadzało zasadę kolejności powoływania do spadku);
¨ usucapio
pro herede ® sankcjonowało posiadanie spadku przez
roczne zasiedzenie (niezależnie od uprawnienia);
¨ bonorum
possessio iuris civilis supplendi gratia – udzielane w przypadku ważnego testamentu, ale nie
spełniającego wszystkich prawnych formalności; utrzymanie dziedzica
kognatycznego wbrew agnatycznej zasadzie prawa cywilnego, a także
zabezpieczenie spadku testamentowego wbrew ew. dziedzicom ab intestato.
¨ Bonorum
possessio sine re –
ustąpienie spadku przez dziedzica bonorum
possesora w przypadku zgłoszenia roszczeń przez dziedzica cywilnego.
¨ Bonorum
possessio cum re –
utrzymanie przy spadku bonorum possessora
mimo roszczeń dziedzica cywilnego ® udzielane przez pretora dla
zainteresowanych (agnitio) w terminie
1 roku dla ascendentów i descendentów i 100 dni dla innych krewnych ® pod rygorem pominięcia w
dziedziczeniu.
Osoba wprowadzona w posiadanie spadku przez pretora ® bonorum
possessor (nie heres) traktowana była jednak jak gdyby dziedzic loco heredis przez danie mu (a także
wierzycielom spadkowym) formułki z fikcją ® actiones
utiles.
Kolejne zmiany wprowadził Justynian w Nowelach: 118 i 127 –
dziedziczenie beztestamentowe; a w 115 – przeciwtestamentowe.
Sukcesja uniwersalna i sukcesja syngularna
Sukcesja uniwersalna ® nabycie ogółu praw majątkowych oraz długów
(jako samoistnych pozycji, a nie jako pomniejszających prawa – można
dziedziczyć same długi jeśli spadkodawca nic innego nie pozostawił). Niektóre
kategorie długów gasną jednak z chwilą śmierci spadkodawcy (długi i niektóre
wierzytelności z deliktów, służebności osobiste).
Sukcesja syngularna ® na podstawie rozporządzenia ostatniej
woli nadanie osobom nie będącym spadkobiercami określonych korzyści majątkowych
(wykluczenie zapisywania długów); były to zapisy – legaty i fideikomisy oraz mortis causa capio.
Testament
® jednostronne, odwołalne
rozporządzenie ostatniej woli skuteczne po śmierci sporządzone w określonej
prawem formie, ustanawiające dziedzica; mogło też zawierać dodatkowe
postanowienia. Testament mógł zawierać wydziedziczenie ® wyłączenie pewnych osób z grona
dziedziców; zapisy (legaty i fideikomisy), ustanowienie opiekuna, wyzwolenie
niewolników wprost lub powiernicze, polecenia (wskazówki co do wykonania
testamentu), kodycyl ® brak instytucji wykonawcy testamentu.
Testator ® sporządzający testament spadkodawca.
O ważności testamentu decydowały:
§ brak błędów formalnych co do formy
sporządzenia (początkowo ustne, później wymagana forma pisemna) jak i do treści
(wymagane ustanowienia spadkobiercy w przypisanych formą słowach łacińskich,
użytych w trybie rozkazującym),
§ zdolność testatora do sporządzania
rzymskiego testamentu ® testamenti
factio activa, (upoważnieni: obywatele rzymscy sui iuris lub latynowie, min. 14 lat, ew. alieni iuris wyłącznie w zakresie peculium castrense lub quasi
castrense)
§ powołany do dziedziczenia miał zdolność
do dziedziczenia ® testamenti factio
passiva,
§ testator nie pominął milcząco synów
pozostających pod jego władzą ojcowską
§ pojawienie się (po sporządzeniu
testamentu) kolejnego dziedzica (suus
– na skutek zawarcia małżeństwa cum manu lub
adopcji dziecka)
Ważny testament mógł stać się nieważny lub zostać odwołany –
uchylony kolejnym, późniejszym testamentem, nie dotyczyło zniszczenia (co
utrudniało jedynie udowodnienie jego treści; zniszczenie nie pozwalało
pretorowi na udzielenie bonorum possessio).
Od czasów ces. Justyniana możliwe odwołanie testamentu sporządzonego przed 10
laty przez złożenie stosownego oświadczenia przy 3 świadkach lub wobec władzy
publicznej.
Zdolność do sporządzenia testamentu mieli:
§ obywatele rzymscy sui iuris mający zdolność prawną (musiała istnieć w chwili
sporządzania i trwać do chwili śmierci) oraz pełną zdolność do czynności
prawnych (wymagana w chwili sporządzania)
§ obywatele rzymscy alieni iuris posiadający zdolność prawną (musiała istnieć w chwili
sporządzania i trwać do chwili śmierci) oraz pełną zdolność do czynności
prawnych (wymagana w chwili sporządzania) ® wyłącznie do swego peculium castrense i peculium quasi-castrense
§ niewolnicy publiczni ® do połowy swego peculim
§ w prawie justyniańskim zezwolono na
testowanie (swoboda testowania) kobietom (za potwierdzeniem opiekuna)
Nie mogli sporządzić testamentu chorzy umysłowo,
niedojrzali, marnotrawcy, a także kobiety. Ważność testamentu wygasała także,
jeżeli testator za życia został uznany za winnego krzywoprzysięstwa (intestabilis).
Peregryni upoważnieni do sporządzania testamentów wg
własnych systemów prawnych.
Kodycyl
® pismo, które spadkodawca mógł
skierować do każdej z osób otrzymującej jakąś korzyść majątkową z testamentu
lub dziedziczącej beztestamentowo, zawierające dowolne rozporządzenia ostatniej
woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Stosowany
także w przypadku, gdy spadkodawca nie posiadał rodziny i rozporządzał
majątkiem na rzecz osoby trzeciej.
codicilli confirmati
® potwierdzony w testamencie
codicilli non
confirmati ® nie potwierdzony w testamencie.
W wypadku rozporządzeń z zakresu prawa cywilnego (legaty,
wyzwolenia, ustanowienie opieki) wymagane było potwierdzenie kodycylu w
testamencie. Kodycyl pozwalał na pozostawienie ważnymi rozporządzeń zawartych w
testamencie w razie uznania testamentu za nieważny ® w tym przypadku nie były ważne
postanowienia co do osoby dziedziców i wydziedziczonych, ale pozostawały ważne
pozostałe rozporządzenia (testament stawał się ważny w zakresie zawartym w
kodycylu).
Formy testamentu
Dwie ustne i publiczne formy testamentu (obie formy wyszły z
użycia w II-I w. p.n.e):
Testamentum
calatis comitiis
® uroczysty akt publiczny na
zgromadzeniach ludowych przy udziale kapłanów (możliwy dwa razy w roku 24 marca
i 24 maja i tylko w Rzymie; dostępny tylko patrycjuszom).
Testamentum in
procinctu
® dostępny tylko dla żołnierzy w czasie
wojny, gotowych do wymarszu (w dowolnej formie przed towarzyszami broni).
Testament mancypacyjny (manupatio),
prywatny (per aes et libram)
® w formie sprzedaży mancypacyjnej
(testament mancypacyjny sporządzany był w obecności 5 osób i trzymającego wagę libripensa) - testator mancypował swój
majątek osobie zaufanej familiae emptor,
co powodowało wyjście tego majątku z dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor miał instrukcje, jak ma
rozdysponować majątek; z czasem znaczenia nabrały tabliczki, na których
spisywano dyspozycje; sprzedaż mancypacyjna była już wtedy formalnością
(konieczną), a familiae emptor i
libripens stali się świadkami testamentowymi (razem 7 osób) ® nie znali treści testamentu,
zaświadczali jedynie o jego autentyczności.
Osoba przedstawiająca tak spisany i zaświadczony testament
otrzymywała od pretora bonorum possessio,
a jeśli testament nie był ważny, pretor udzielał bonorum possessio sine re; od reskryptu cesarza Antoniusa Piusa (II
w.) - powstała bonorum possessio cum re ® odrębne dziedziczenie pretorskie obok
cywilnego.
Do 5 roku n.e. testament otwierany prywatnie, od czasów ces.
Augusta testament otwierany publicznie, w obecności urzędnika naliczającego 5%
podatek.
Formy testamentów w czasach justyniańskich
¨ per nuncupationem ustny testament prywatny ® w formie oświadczenia w obecności 7
osób, które mogły być świadkami,
¨ parentis inter liberos
® pisemny testament sporządzony w obecności 2 osób, które
mogły być świadkami ustanawiający dziedzicami zstępnych i/lub descendentów,
¨ testamentum tripertitum
® podpisany i opieczętowany przez testatora i 7 osób, które
mogły być świadkami,
¨ per holographam scriptulam testament holograficzny ® własnoręcznie napisany i podpisany
tylko przez testatora – bez świadków (od 446 r. n.e.),
¨ testament publiczny:
-
testamentum
principi oblatum ® oddany opiece cesarza;
-
testamentum
apud acta conditum ® podyktowanie ostatniej woli do
protokołu urzędowego, gdzie był przechowywany.
Zasada unitas actus przy
sporządzaniu testamentu – wszystkie czynności musiały być wykonane w jednym
miejscu, czasie i w sposób ciągły – bez przerw.
Szczególne formy testamentu
–
nadzwyczajnie
ułatwiane (w czasie epidemii ® pestis tempore conditum świadkowie
nie musieli być obecni równocześnie; ruri conditum ® na wsi, wystarczało 5 świadków; testamentum
militis ® uwolniony od wszelkich wymagań testament żołnierski, ważny
tylko w czasie wyprawy wojennej przez okres do 1 roku od zakończenia wyprawy).
–
kwalifikowane
(utrudnione: testament osoby niewidomej lub głuchej wymagał 8 świadków).
Incapacitas,
indignitas i prawo kaduka
Incapacitas (niezdolność do dziedziczenia) ® dotyczyła niektórych osób z powodu
specjalnych zakazów ustawowych (Lex Iulia
et Papia Poppea – osoby bezdzietne i bezżenne). Spadek (lub jego część) nie
objęty z powodu incapacitas spadkobiercy
stawał się caducum tj. podlegał prawu
kaduka ® przypadał spadkobiercom zdolnym do dziedziczenia, a w razie
ich braku legatariuszom lub skarbowi państwa; w prawie justyniańskim nie ma już
incapacitas i prawa kaduka.
Indignitas (niegodność dziedziczenia) ® spadkobierca, który nabył spadek nie
mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy
lub jego ostatniej woli (zabójstwa spadkobiercy, sfałszowania czy zniszczenia
testamentu) ® zazwyczaj spadek przypadał fiskusowi.
Ustanowienie dziedzica
® niezbędne dla ważności testamentu,
wymagało przepisanych formalnie słów łacińskich w trybie rozkazującym (w IV -V
w. n.e. dozwolone używanie słów w języku greckim). Spadkobierca winien być
wymieniony na wstępie i być powoływany do całości spadku (ew. błędne
ustanowienie na określonych rzeczach nie unieważniało spadku, ale wg zasady favor testamenti takie postanowienie
uważano za nienapisane). Nie można ustanowić dziedzica pod warunkiem lub
terminem rozwiązującym lub zawieszającym - obowiązywała bowiem zasada semel heres, sempel heres – „raz
ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze”. Możliwe zastosowanie warunku
zawieszającego ® do czasu jego spełnienia pretor mógł udzielić takiemu
dziedzicowi bonorum possessio.
Cautio Muciana
(prawnik Q. Mucius Scewola) ® w przypadku warunku zawieszającego
potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą jeżeli nie
wejdzie na Kapitol), spadkobierca mógł objąć spadek od razu, jeżeli
stypulacyjnie zobowiązał się do zwrócenia spadku w przypadku niespełnienia
warunku (dotyczyło także warunku wdowieństwa – conditio viduitatis „żona jest spadkobiercą, jeżeli nie wyjdzie
ponownie za mąż (nigdy).
Podstawienie dziedzica (substytucja)
® powołanie dziedzica pod warunkiem
zawieszającym (substytucja).
Substytucja zwykła (substitutio vulgaris)
® testator ustanawiał spadkobiercę
podstawionego heres sibstitutus, na
wypadek gdyby spadkobierca „pierwszy” heres
institutus nie mógł objąć spadku. (spadkobiercą jest X, jeśli X nie będzie
to niech będzie nim Y).
Substytucja pupilarna (forma zastrzeżona wyłącznie dla pater familias)
® wyznaczenie dla spadkobiercy
niedojrzałego (pozostającego pod jego władzą), spadkobiercy – substytuta
pupilarnego na wypadek, gdyby pupil zmarł przed osiągnięciem dojrzałości, ale
po śmierci pater familias.
Substytucja pupilarna wygasała w chwili osiągnięcia dojrzałości przez pupila.
Substytucja quasi-pupilarna (utworzona przez Justyniana) - ustanowienie spadkobierców
dla descendenta chorego umysłowo, dochodziła do skutku w razie jego śmierci bez
odzyskania zdrowia. Mogły to być dzieci, względnie rodzeństwo chorego.
Dziedziczenie beztestamentowe
Dotyczyło sytuacji, gdy spadkodawca zmarł nie pozostawiwszy
testamentu lub testament ten stał się nieważny.
Ewolucja dziedziczenia następowała:
® od dziedziczenia wyłącznie
agnatycznego w formie przewidzianej w LXIIT
® poprzez dopuszczenie dziedziczenia w
oparciu o więzy kognacyjne – stosowany na podstawie prawa pretorskiego
® wyłączne oparcie dziedziczenia na
więzach kognacyjnych wg prawa justyniańskiego.
według LXIIT
Połączenie zasad: Si
intestato moritur… ®
jeżeli zmarł nie
pozostawiając testamentu + Nemo pro parte
testatus pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć
rozporządziwszy po części testamentem, po części beztestamentowo ® dopuszcza zasadę dziedziczenia beztestamentowego
na podstawie więzów agnacyjnych.
Trzy klasy dziedziczenia wg LXIIT:
1.
heredes
sui ® wszyscy znajdujący się pod władzą
spadkodawcy, przez jego śmierć stający się osobami sui iuris; dzieci i żona in
manu dziedziczyli wedle głów (in
capita – w częściach równych), dzieci syna (wcześniej zmarłego) dziedziczą
wedle szczepu in stirpes (dzielą
między sobą część przypadłą ich ojcu, gdyby żył);
¨ synowie
¨ córki
¨ żona z małżeństwa cum manu
¨ dzieci po zmarłym synu (wnukowie)
Dziedziczenie odbywało się według:
¨ głów (in capita)
¨ szczepów (in stripes) – jeśli byli powołani heredes sui kilku stopni, następował podział na szczepy, a dział
majątkowy przypadający na dany szczep dzielono w równych częściach pomiędzy
członków szczepu (wg głów)
2.
proximi
agnati ® najbliżsi agnaci, powoływani do
dziedziczenia w razie braku heredes sui
®
dziedziczą wedle głów (z kobiet dziedziczą tylko rodzone siostry i matka, o ile
była w małżeństwie cum manu u ojca
spadkodawcy, przez co prawnie stała się siostrą agnatyczną spadkodawcy).
¨ brat
¨ siostra (matka z małżeństwa cum manu)
¨ syn emancypowany
Jeżeli było kilku agnatów tego samego
stopnia pokrewieństwa, to dzielono spadek na równe części wg głów (in capita)
3.
gentyle
® w przypadku braku heredes
sui i proximi agnati dziedziczą
członkowie rodu ® osoby należące do tego samego rodu, co spadkodawca, mający
wspólnego przodka i noszący to samo nazwisko rodowe
Brak jest dewolucji – kolejnego powoływania do spadku (w
przypadku nie podjęcia spadku przez powołaną do tego osobę nie można było
powoływać kolejnych według klas dziedziczenia). Nie objęty spadek stawał się
bezpański i każdy drogą jednorocznego zasiedzenia mógł nabyć do niego prawa (usucapio pro herede).
Pretorskie
Częściowe oparcie dziedziczenia na kognacji w związku z
częściowym rozkładem rodziny agnatycznej. Edykt pretorski pozwolił na kolejne
powoływanie do spadku w kolejnych klasach lub stopniach pokrewieństwa w obrębie
jednej klasy – zasada dewolucji powołania do spadku. Pretor powoływał do
beztestamentowej bonorum possessio następujące
klasy:
1. wszyscy
unde liberi ® heredes
sui oraz zstępni emancypowani (zasada kognacji), tj. wszyscy krewni
zstępni (descendenci ) spadkodawcy, bez względu na to czy (w chwili
śmierci) byli pod jego władzą ojcowską czy też nie:
Dziedziczenie wedle głów in capita, w razie braku bliższego
descendenta – wnuki spadkodawcy - wedle szczepu in stirpes; przez wprowadzenie dziedziczenia przez zstępnych
emancypowanych wykluczono jednak ich dzieci, wedle klauzuli Salviusa Iulianusa:
‘Nova clausula de coniungendis cum
emancipato liberis eius’ ® ‘połowa spadku ma przypaść emancypowanemu,
a druga – jego dzieciom’;
¨ dzieci
¨ wnukowie
¨ prawnukowie
¨ syn emancypowany
Nie dziedziczyła natomiast żona spadkodawcy
(ponieważ nie była jego descendentką); a zstępni stopnia bliższego wykluczali
tych stopnia dalszego.
Dziedziczenie odbywało się według:
¨ szczepów ( in stripes ) – jeśli
dziedzice po zmarłym ojcu wstępują w jego dział spadkowy
¨ głów ( in capita ) – podział przez
descendentów tego samego stopnia
2. unde legitimi osoby
uprawnione wg ius civile – spadkobiercy beztestamentowi powoływani
do spadku w razie braku chęci / możliwości objęcia spadku przez unde liberi,
¨ heredes
sui (bez
emancypowanych)
¨ proximus
agnatus - najbliżsi
agnaci
¨ gentiles
- gentylowie.
3. unde cognati
– krewni
kognatycyjni do 6 stopnia (do 7 – dzieci spokrewnionego ze sobą rodzeństwa w 6
stopniu), decydują więzy kognacyjne – rozstrzyga bliskość pokrewieństwa
¨ dzieci heres sui,
¨ emancypowani,
¨ dzieci adoptowane i oddane w adopcję,
¨ córki zamężne (w małżeństwie cum manu) - w tej klasie dziedziczy się
po ojcu i po matce.
¨ gdy nie było dzieci – dziedziczyli
ojciec i matka, po nich ew. krewni boczni do 6 stopnia (ew. 7 – prawnukowie rodzeństwa)
Krewni kognacyjni bliższego stopnia wykluczają krewnych
dalszego stopnia; sui heredes są
powoływani we wszystkich trzech wyżej wymienionych klasach dziedziczenia
4. unde vir et uxor
– w razie braku
pretensji do spadku przez spadkobierców z ww klas pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi– z braku
krewnych uprawnionych do dziedziczenia. Żona spadkodawcy z małżeństwa in manu (uxor in manu) dziedziczyła w
klasie drugiej jako filia familias.
Stosunek klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego
był taki, że klasa poprzednia wykluczała następną.
Ab intestato (wg
prawa justyniańskiego)
W okresie pryncypatu znacznie częściej przyjmowano zasadę
dziedziczenia wg więzi kognacyjnych; ustawodawstwo justyniańskie przyjęło
zasadę dziedziczenia na podstawie pokrewieństwa kognacyjnego (Nowele 118 i
127), przy czym dziedziczenie następowało wedle klas:
1. krewni
zstępni descendenci
wszyscy krewni zstępni bez względu na płeć i stopień pokrewieństwa oraz to, czy
znajdowali się pod władzą ojcowską czy nie (dziedziczyli po ojcu i po matce)
¨ dzieci
¨ wnuki
¨ prawnuki itd.
Podział spadku wedle głów, wnuki (po
nieżyjącym dziecku testatora) dziedziczyły wedle szczepów (tzw. prawo reprezentacji)
2. krewni
wstępni ascendenci, rodzeni bracia i siostry (względnie ich dzieci – gdy sami nie
żyli) Wszyscy ci dziedzice dziedziczyli
obok siebie, wedle głów (in capita).
Dzieci po zmarłych braciach czy siostrach otrzymywały na dział spadkowy
przypadający na ich ojca czy matkę.
3. przyrodnie
rodzeństwo (i
ich dzieci), obojętnie na pokrewieństwo: ze wspólnej matki czy z ojca,
¨ bracia - tylko po ojcu lub po matce
¨ siostry - tylko po ojcu lub po matce
¨ ich potomstwo (dzieci pierwszego
stopnia )
4. dalsi
krewni boczni,
bez ograniczeń (bliżsi wykluczali dalszych), w równym pokoleniu dziedziczyli
wedle głów,
W prawie justyniańskim obowiązywała zasada dewolucji ® powoływanie następnych klas, jeżeli
nikt z poprzedniej nie stał się spadkobiercą. Dziedziczenie po sobie małżonków
uregulowane było (w Nowelach 53 i 117) tylko w zakresie ® uboga wdowa może otrzymać ¼ część
spadku po bogatym mężu tzw. kwarta ubogiej wdowy; jeżeli pozostało więcej niż
troje dzieci, spadek dzielono na równe części.
Dziedziczenie beztestamentowe nadzwyczajne
¨ uboga
wdowa – w
przypadku, gdy wdowa nie otrzymała posagu po zmarłym mężu przypadała jej ¼
spadku – nie więcej niż 100 funtów złota. Jeśli spadkodawca miał dzieci, to nie
mogła odziedziczyć więcej niż otrzymywało jedno dziecko.
¨ liberi naturales - dzieci nieślubne zrodzone w konkubinacie bez stosunku
kazirodczego ® otrzymywały wraz ze swoją matką ¼ spadku po ojcu nieślubnym,
jeżeli uznał je za swoje i nie pozostawił dzieci ślubnych,
¨ quarta divi pii – czwarta część spadku należna osobie
niedojrzałej, arogowanej i wyzwolonej bez słusznego powodu przed dojściem do dojrzałości.
Dziedziczenie beztestamentowe małżonków w
prawie rzymskim
- wg LXIIT
®
dzieci i żona in manu dziedziczyli
wedle głów (in capita).
- wg prawa pretorskiego ® dziedziczenie unde vir et uxor tzn. w razie braku pretensji do spadku przez
spadkobierców z klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego – pretor
udzielał bonorum possessio małżonkowi.
Zasada ta prawdopodobnie zachowała się w prawie justyniańskim.
Dziedziczenie pogrobowców
Pojawienie się po sporządzeniu testamentu jeszcze jednego
dziedzica (suus – na skutek zawarcia
małżeństwa cum manu lub adopcji
dziecka) powodowało nieważność testamentu (testamentum
ruptum). Najbardziej skomplikowana była sytuacja pogrobowca postumus suus – dziecka urodzonego po
śmierci ojca, gdy nie można było zmienić testamentu. Pogrobowiec obala
testament postumus rumpit testamentum,
z czasem stworzono możliwość powołania do spadku lub wydziedziczenia z góry
pogrobowców.
Postumus
alienus
Od czasów ces. Justyniana możliwość wyznaczenia na
spadkobiercę obcego pogrobowca.
Dziedziczenie przeciwtestamentowe
® miało na celu ograniczenie całkowitej
swobody w dysponowaniu prywatnym majątkiem dla ochrony interesów najbliższej
rodziny. Dopuszczono możliwość obalenia testamentu i przyjęcia dziedziczenia
opartego na zasadach beztestamentowych lub jedynie dopuszczenie do dziedziczenia
osób w tym testamencie nie uwzględnionych.
Wg LXIIT
niemożliwe było pominięcie w testamencie heredes
sui. Dla odebrania im prawa dziedziczenia wymagane było wydziedziczenie
(przy czym syn musiał być wydziedziczony imiennie nominatim, reszta heredes sui
– ogólnie). Przemilczenie syna powodowało nieważność testamentu i
dziedziczenie następowało w trybie beztestamentowym, przemilczenie innych heredes sui pozwalało im na
dziedziczenie obok spadkobierców testamentowych (jeżeli dziedziczyli tylko
część heredes sui to pominięci heredes sui dziedziczyli wedle głów;
jeżeli dziedziczył obcy extraneus to
pominięci heredes sui otrzymywali
łącznie połowę spadku).
Edykt pretorski wprowadził dla ważności testamentu wymóg
ustanowienia dziedzicami lub wydziedziczenie wszystkich dzieci spadkodawcy unde liberi (z zachowaniem wymogu
wydziedziczenia imiennego dla synów). Nie zachowanie tego warunku dawało
pominiętym prawo ubiegania się przez rok o bonorum
possessio do części spadku, która przypadłaby im w dziedziczeniu beztestamentowym.
Prawo justyniańskie wprowadziło kolejne zmiany – skarga querela inofficiosi testamenti przysługiwała,
jeśli dziedzic konieczny nic nie dostał, przysługiwało mu jedynie actio ad supplendam legitimam, a
testament pozostawał ważny. Zachowek podwyższał do 1/3 części należnej
beztestamentowo, o ile wynosiła ona co najmniej ¼ całego spadku. W noweli 115
wyliczono dopuszczalne przyczyny wydziedziczenia lub pominięcia, których
niezachowanie powodowało nieważność testamentu.
Skarga unieważniająca testament - querela inofficiosi testamenti
Formalne dopuszczenie pominięcia w dziedziczeniu członków
rodziny skłoniło pod koniec okresu Republiki (?) trybunały centumwiralne do
dopuszczenia możliwości zaczepienia takiego testamentu jako testamentum inofficiosum – sprzecznego z
moralnymi obowiązkami pater familias
(officia pietatis) wobec rodziny. Członkom najbliższej rodziny
przysługiwało querela inofficiosi
testamenti – skarga unieważniająca całkowicie lub częściowo testament.
Obowiązywały następujące zasady:
- skarga przysługiwała asce- i
descendentom, a także braciom i siostrom tylko wtedy, jeśli mieli by oni
konkretne prawo do dziedziczenia beztestamentowego,
- przysługiwała tylko w wypadku, jeśli
spadkodawca był człowiekiem o złej opinii persona
turpis,
- środek ten był ostatecznym,
- możliwość wniesienia skargi ograniczona
była zapewnieniem zachowku, ale sama skarga dotyczyła pełnej części należnej w
drodze dziedziczenia beztestamentowego, a nie zachowku,
- sąd swobodnie oceniał, czy istniała
przyczyna pozbawienia spadku, jeśli tak było – oddalał skargę,
- termin przedawnienia querela inofficiosi testamenti upływał w
ciągu 5 lat od śmierci testatora.
Zachowek - pars
legitima
® minimalna część należna ze spadku
członkom najbliższej rodziny (tj. uprawnieni byli wstępni, zstępni i
rodzeństwo), uprawnieni zarazem do dziedziczenia beztestamentowego. Wysokość
zachowku była proporcjonalna do udziału w spadku w drodze beztestamentowej
(początkowo ¼ tej wartości, później zwiększona). Zachowek można było przekazać
w formie udziału w spadku, zapisu lub darowizny. Otrzymanie zachowku wyłączało
możliwość wystąpienia ze skargą querela
inofficiosi testamenti.
Sposoby przyjęcia spadku
Powołanie do spadku dawało prawną możność objęcia spadku, co
mogło nastąpić po oświadczeniu woli przyjęcia spadku (nie dotyczyło dziedziców
koniecznych, którzy dziedziczyli bez oświadczenia woli) dokonanego w
następującej formie:
- cretio
® wypowiedzenie wobec świadków uroczystych słów (często
ograniczone w testamencie terminem 100 dni),
- pro
herede gestio ® dorozumiane oświadczenie woli objęcia spadku przez
zachowanie o tym świadczące,
- nuda
voluntas ® proste, nieformalne oświadczenie woli,
- lustum
domini ® przyzwolenie właściciela niewolnika do
objęcia przez niego spadku przypadającego temu niewolnikowi.
Prawo justyniańskie pozostawiło tylko dwie ostatnie formy
objęcia spadku. Brak terminu na przyjęcie (ogłoszenie) spadku stanowił
niejednokrotnie problem dla wierzycieli. W prawie pretorskim mogli oni zapytać in iure (przed pretorem) powołanego do
spadku, czy jest spadkobiercą (pretor dawał zwykle czas do namysłu - spatium deliberandi), a po jego upływie
i braku odpowiedzi uznawano, że spadek nie został objęty i o ile nie było
kolejnych powołanych, wierzyciele mogli egzekwować z masy spadkowej. W prawie
justyniańskim brak odpowiedzi był potwierdzeniem objęcia spadku. Agnitio – prośba o bonorum possessio była traktowana jako chęć objęcia spadku.
Dołączenie do oświadczenia woli jakiegokolwiek warunku lub terminu unieważniało
przyjęcie spadku.
Odrzucenie spadku przez heres
extraneus (voluntarius) następowało przez nieprzyjęcie lub wyraźne
odrzucenie spadku. Dziedzice konieczni heredes
necessarii oraz domestici z
czasem otrzymali od pretora dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku beneficium abstinendi.
Spadek leżący - hereditas iacens
® spadek nie objęty, choćby byli
powołani spadkobiercy. Był traktowany jak bezpański, a rzeczy wchodzące w jego
skład jak i on cały mógł zostać zawłaszczony przez roczne posiadanie - usucapio pro herede - można było nabyć
prawa do spadku, co nie wymagało słusznego tytułu iustus titulus, ani dobrej wiary bona fides, ® od czasów ces. Augusta spadek leżący
przypadał skarbowi państwa.
Nie objęty spadek (bona vacantia)
przypadał:
¨ co do zasady: skarbowi państwa, z
wyjątkiem
¨ spadku po duchownym ® przypadał kościołowi,
¨ spadku po żołnierzu ® przypadał jednostce wojskowej.
Rozbieżności dotyczyły istoty prawnej spadku leżącego, który
oceniano jako reprezentującego osobę spadkodawcy lub spadkobiercy, a czasami
jako odrębnej osoby prawnej. Administrację nad spadkami leżącymi sprawował
pretor (czasami powołany kurator curator
hereditatis iacentis).
Transmisja powołania
Objęcie spadku przez spadkobierców extranei (powołanych spoza domu spadkodawcy) wymagało ich
oświadczenia woli przyjęcia spadku. Śmierć takiej osoby powodowała powołanie do
spadku kolejnych spadkobierców spadkodawcy, a nie spadkobierców powołanego extranei. Zmiana nastąpiła przez
ustawodawstwo pretorskie – utworzoną instytucją transmisji powołania.
Oświadczenie woli objęcia spadku, jeśli nie zrobił tego powołany, mogło zostać
wyrażone przez jego spadkobierców. Prawo to przysługiwało spadkobiercom
powołanego, jeśli przysługiwałoby mu restitutio
in integrum z racji służby państwu i przez to niedotrzymania terminu
objęcia spadku. Później ograniczono to do testamentowego spadkobrania
descendentów (transmisja Teodozjańska). Transmissio
Justinianea nie stawiała już tego warunku, a transmisja uwarunkowana była
jedynie brakiem decyzji zmarłego powołanego.
Kolizje transmisji, substytucji i prawa przyrostu
(akrescencji) rozwiązywane były określeniem kolejności (jak wymienione).
Skutki nabycia spadku
Nabycie spadku przez jego przyjęcie powodowało objęcie ogółu
praw i obowiązków majątkowych zmarłego (uniwersalna sukcesja spadkowa), w razie
współdziedziczenia prawa przechodziły na kilku spadkobierców. Majątek
odziedziczony łączył się z majątkiem własnym spadkobiercy w jedną całość (confusio bonorum), którą zarządzał i
odpowiadał spadkobierca.
Spadkobierca posiadał prawo składania skarg (np. rei vindicatio, in personam) z różnych wierzytelności i innych praw wchodzących w
skład masy spadkowej, skargi z tytułu praw do spadku o wydanie całości spadku (hereditatis petitio) przeciwko
posiadaczowi spadku nie posiadającego tytułu prawnego (pro herede possessor, pro
possessore possessor) - odpowiedzialność tych posiadaczy zależała od ich
dobrej lub złej wiary. Bonorum possessor mógł
uzyskać od pretora interdykt quorum
bonorum i tą drogą ubiegać się od posiadacza wydania rzeczy lub w stosunku
do praw należących do spadku, mógł uzyskać od pretora skargi oparte na fikcji (actiones utiles), że jest cywilnym
spadkobiercą heres.
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Spadkobierca odpowiadał za długi spadkowe całym połączonym
majątkiem, co rodziło pewne niedogodności dla samego spadkobiercy i wierzycieli
(gdy np. spadkobierca przed objęciem spadku był nadmiernie zadłużony). Dla
takich sytuacji prawo przewidywało następujące mozliwości:
- wierzyciele mogli (pod warunkiem, że
nie zaczęli pertraktować z dziedzicem, jako dłużnikiem) ubiegać się u pretora o
oddzielenie masy spadkowej od majątku spadkobiercy (bardzo zadłużonego) przez
udzielenie separatio bonorum; beneficium separationis. Dawało to
wierzycielom prawo sprzedania egzekucyjnego venditio
bonorum majątku spadkowego (nie odpowiadał on za długi własne spadkobiercy),
- do czasów ces. Justyniana za długi
spadkowe spadkobierca odpowiadał całym połączonym majątkiem, a zabezpieczenie
mogły stanowić układy z wierzycielami, małoletnim minores przysługiwało in
integrum restitutio, heres suus mógł
skorzystać z pretorskiego beneficium
abstinendi,
- w prawie justyniańskim wprowadzono beneficium inventarii ® dobrodziejstwo inwentarza stanowiące,
że dziedzic w ciągu 30 dni po dowiedzeniu się o powołaniu do spadku mógł zacząć
notarialnie spisywać dziedziczony majątek i jeśli skończył to w ciągu
następnych 60 dni, odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem
zinwentaryzowanego spadku a nie własnym.
Współdziedziczenie i jego następstwa
Kilku spadkobierców dziedziczyło beztestamentowo lub
testamentowo wedle głów, względnie w częściach wyznaczonych przez testatora.
Długi i wierzytelności obciążające spadek dzieliły się odnośnie do ich
udziałów, wierzytelności i długi niepodzielne powodowały solidarność czynną i
bierną spadkobierców. Na rzeczach spadkowych powstawała współwłasność w
częściach ułamkowych, a jej podzielenie mogło nastąpić przez skargę działową actio familiae erciscundae przysługującej
każdemu ze współwłaścicieli.
Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym
Opróżniona część spadku (aktywa i pasywa) przez
współspadkobiercę, który nie chciał lub nie mógł jej objąć, przypadała pozostałym
proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych z mocy samego prawa ipso iure. Ograniczone to było przez
ewentualne transmisje i substytucje, a w dziedziczeniu testamentowym
ewentualnie przez prawo kaduka, które miały pierwszeństwo (w wyżej wymienionej
kolejności) przed akrescencją.
Zaliczenie na dział spadkowy
Wyrównanie sytuacji majątkowej między spadkobiercami, wśród
których jeden otrzymał jakieś przysporzenie od spadkodawcy kosztem przyszłego
spadku. Syn emancypowany, chcąc dziedziczyć na podstawie bonorum possessio jako unde
liberi obok heredes sui, musiał
włączyć do masy spadkowej swój majątek uzyskany od emancypacji – collatio bonorum emancipati; zamężna
córka chcąc dziedziczyć beztestamentowo po ojcu musiała zobowiązać się
stypulacyjnie, że dołączy do majątku spadkowego swój posag, gdyby mąż zwrócił
go w razie rozwiązania małżeństwa – collatio
dotis; w okresie późnego cesarstwa descendenci, otrzymując od ascendenta
np. jakąś darowiznę, chcąc po nim dziedziczyć beztestamentowo, zobowiązani byli
włączyć ten majątek do masy spadkowej – collatio
descendentium.
Pojęcie i rodzaje zapisów
Spadkobiercy – następcy in
universum ius; zapisobiercy – syngularni;
Zapisy – przysporzenia poszczególnych korzyści majątkowych w
drodze sukcesji syngularnej. Mogły to być tylko korzyści, a nie długi.
Przysporzenie następował kosztem spadku, obciążony był nimi zatem spadkobierca.
Istniały dwa rodzaje zapisów: legaty i fideikomisy.
Legaty
i fideikomisy
Legat ® starorzymski zapis prawa cywilnego
(sformalizowany), zawierający polecenie wydania przez spadkobiercę ze spadku
określonej korzyści majątkowej legatariuszowi, któremu przysługiwała
odpowiednia skarga dla wyegzekwowania legatu.
Fideikomis ® nieformalna prośba skierowana do
spadkobiercy lub zapisobiercy w formie codiciillum
o świadczenie określonej korzyści fideikomisariuszowi (w okresie Republiki brak
sankcji, od czasów cesarza Augusta można było wymusić realizację fideikomisu
nadzwyczajnym postępowaniem przed konsulem, później specjalnym pretorem ds.
fideikomisów.
W prawie justyniańskim różnice między legatem a fideikomisem
zatarte, ale odrębne nazwy pozostają.
Fikeikomisy i legaty mogły być sporządzane pisemnie, ale
ważne były także rozporządzenia złożone ustnie.
Legat windykacyjny i damnacyjny
Z uwagi na różnice w formie wymienić można 4 rodzaje legatów
powodujące inne sytuacje prawne legatariuszy (pierwotnie odnośnie innych
przedmiotów):
1) windykacyjny (legatum per vindicationem) ® przenosił własność kwirytalną rzeczy z
chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę, zaś zapisobiercy (legatariuszowi)
przysługiwała skarga windykacyjna rei
vindicatio o wydanie rzeczy;
2) damnacyjny (legatum per damnationem) ® dawał legatariuszowi jedynie
wierzytelność o wydanie rzeczy, co rodziło między nim a spadkobiercą stosunek
obligacyjny, quasi-kontraktowy (pierwotnie dotyczył pieniędzy);
3) mieszany (legatum sinendi modo) ® typu windykacyjno–damnacyjnego -
zobowiązywał spadkobiercę do znoszenia (np. długu) lub zaniechania wobec
legatariusza, który zabrał nieformalnie rzecz, a ewentualnie do wydania rzeczy;
w prawie klasycznym wymagano już aktu przeniesienia własności, co niweczyło
użyteczność tego legatu;
4) precepcyjny (legatum per praeceptionem) ® zawierany między współdziedzicami,
pozwalał na zabranie zapisanej rzeczy, która nie wchodziła w skład majątku
podlegającego podziałowi i nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej.
W późniejszym okresie powstały jeszcze dwa rodzaje legatów:
partitio (legata); optio legata (str. 336 Litewski)
Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska
Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych
legatami, co w efekcie powodowało nieważność całego testamentu i samych legatów
– ustawa Falcydyjska lex Falcidia (40
r. p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w
wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne
przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Podobną
zasadę stosowano do fideikomisów.
Fideikomis uniwersalny fideicommissum hereditatis
® ustanowiony na całym majątku,
spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego
warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi
uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby –
także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z pominięciem
zasady semel heres, semper heres)
oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był spadkobierca „powierniczy” heres fiduciarius.
Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc
długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków
przez heres fiduciarius uchwałami
senatu S.C. Trebellianum i Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa
do kwarty Falcydyjskiej, a za czasów ces. Justyniana sytuację fideikomisariusza
uniwersalnego zbliżono do dziedzica, narzucając mu odpowiedzialność za długi.
Darowizna na wypadek śmierci - mortis causa capio
® przysporzenia majątkowe z mocy
ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem w postaci warunku
zawieszającego spadek – spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę
pieniężną – np. darowizna na wypadek śmierci (donatio mortis causa) – pod warunkiem, że obdarowany przeżyje
darczyńcę. Podstawą była umowa zawarta między darczyńcą a obdarowanym, do
której stosowano niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwartę Falcydyjską.
Niestety nawet w najlepszej rodzinie zdarzają się konflikty, które często kończą się wydziedziczeniem. Jeśli chcielibyście dokonać takiego zabiegu, warto zwrócić się o pomoc do prawnika.
OdpowiedzUsuńhttps://adwokat-kaleta.pl/